Кредитнинг функциялари ва тамойиллари

2.4.To’lovlilik tamoyili.
Bu tamoyil aylanma fondlarning doiraviy aylanishini, ken­gaytirilgan takror ishlab chikarish jarayonini ta’minlovchi tulov resurslari summasini avanslashtirish zaruriyatidan kelib chikadi.
Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag­lari uchun kreditorga foiz shaklida tulovni utkazadilar. Kredit­ning tulovligi uni tulik summada uz egasiga kaytarilishinigina emas, shu bilan birga kredit uchun foiz shaklidagi tulov bilan kaytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor uz mablaglarini xech vakt uz xajmida kaytrib olish sharti bilan bermaydi, bunda u mablagni qarzga berganligi uchun muayyan tulov talab kiladi. (Fo­izsiz imtiyozli kreditlar bundan mustasno).
Kreditning tulovliligi nafakat banklar faoliyatining mak­sadiga, balki korxonalarning bevosita foydasiga boglik buladi va ijobiy ta’sir kursatadi.
Kredit uchun xak tulashning iktisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi urtasidagi kushimcha olingan foydaning taksimlanishini kayd kilishda namoyon buladi. Kurib chikilayotgan tamoyilning amaliyotda uchta asosiy funksiyasini bajaruvchi bank foizi norma­sini urnatish jarayonida namoyon buladi:
1.Xukukiy shaxslar foydasining va jismoniy shaxslar daroma­dining taksimlanishi;
2.Ishlab chikarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taksimlanishi orkali tarmok, tarmoklararo va xalkaro mikyosda aylanishi;
3.Iktisodiyot rivojlanishining inkirozli boskichida bank mijozlarining pul mablaglarini inflyatsiyadan ximoyalash va boshkalar.
Ssuda foizining stavkasi kapitalidan olingan yillik daro­mad summasining berilgan kredit summasiga nisbati bilan anik­lanib, kredit resurslarining baxosi sifatida namoyn buladi.
Boshka tovarlar baxosi belgilanishining an’anaviy mexaniz­midan farkli ularok kreditning baxosi, ssuda kapitali bozoridagi talab va taklifning nisbatani uzida aks ettiradi va u bir kator omillarga boglik buladi:
-bozor iktisodiyotining davriy rivojlanishi (inkiroz davrida ssuda foizi usadi va aksincha, yuksalish davrida esa pasayadi);
-inflyatsiya jarayoni sura’atlari (amaliyotda ssuda foizining inflyatsiya usish sup’atlaridan orkada kolishi uchrashi mumkin);
-tijorat banklarini kreditlash jarayonini amalga oshiruvchi Markaziy bank orkali davlat kreditini tartibga solishning sama­radorligi;
-xalkaro kredit bozoridagi xolat (masalan, biror mamlakat­da kredit buyicha foiz stavkasining oshishi shu mamlakatga chet el kapitalining okib kelishiga olib keladi va bu milliy bozorlar xolatiga ta’sir kursatadi):
-jismoniy va xukukiy shaxslar pul jamgarmalarining dinami­kasi (ularning xajmi kiskargan xolda ssuda foizi usadi);
-potensial qarz oluvchilarning kredit resurslariga bulgan extiyojini aniklab beruvchi ishlab chikarish dinamikasi;
-ishlab chikarishning mavsumiyligi (chet el amaliyotida bank­lar mavsum davrida kreditlar buyicha foizlarni oshiradilar);
-davlat tomonidan beriladigan kredit mikdori bilan dav­latning ichki qarzlari urtasidagi nisbat (ssuda foizi ichki dav­lat qarzlari usishi bilan birga usib boradi).
2.5.Kreditning maksadliligi.
Bu tamoyilning moxiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar anik bir maksadni amalga oshirishga yunalti­rilgan bulishi zarur. Kreditning kaysi maksadga yunaltirilganli­gi, masalan tovar moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ish­lab chikarishga xarajatlarini koplashga va xakazo anik biror ob’­yektga maksadli yunaltirilganligi korxona bilan boglik buladi. Korxona olgan kreditini fakatgina kredit shartnomada kursatil­gan ishni bajarishga sarflashi kerak.
Bunda kredit muayyan, anik ob’yektga: ishlab chikarish xarajatlariga, ishlab chikarish zaxiralariga, tayyor maxsulotga, juna­tilgan tovarlarga, xisob-kitob xujjatlariga va xakazolarga be­riladi.
Yukorida keltirilgan tamoyillar kreditning iktisodiy kate­goriya sifatida mavjud bulishi va xarakat kilishining muxim to­monlarini uzida ifodalaydi. Bizning fikrimizcha, bozor iktisodiyoti sharoitida kreditning yukorida keltirilgan tamoyillaridan tashkari, kreditdan okilona foydalanishni ifodalovchi tamoyil kreditning samaradorligi tamoyilini kiritishimiz zarur. Bu ta­moyil nafakat kredit va foiz summasini bankga kaytarib tashlash­ni, undan tashkari shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moli­yalashtiriladigan soxa, tarmok, korxona =ancha samaradorlikka eri­shishini ifodalashi zarur. Bozor iktisodiyoti sharoitida beriladi­gan kreditlar ma’lum bir loyixalarning bajarilishiga yunaltirilgan buladi. Banklar loyixalarni kreditlash yoki moliyalashtirishi­dan oldin loyixani bajarish uchun yunaltiriladigan mablaglarning samaradorligini xisoblab chikishlari zurur. Agar biz bozor ikti­sodi yukori rivojlangan mamlakatlarda kreditlash va loyixalarni moliyalashtirish amaliyotiga e’tibor beradigan bulsak, bu mamla­katlarda korxona, tashkilotlarga kredit berishdan oldin ajrati­ladigan mablaglarning samaradorligi xisob kitob kilib chikila­di. Agar loyixaga kuyiladigan mablaglar samara beradigan bulsa­gina, shu loyixa uchun mablag ajratiladi.
Xar bir korxona va tashkilot uchun kreditdan foydalanishda uning samaradorligiga aloxida e’tibor berish foydadan xoli emas, chunki samaradorlik kreditning zaruriy shartlaridan biri xisoblanadi. Kreditning samaradorligi ishlab chikarish va reali­zatsiya xajmiga tugridan-tugri boglik. Samaradorlik tamoyilinnig bu­lishi va unga rioya kilish kreditning boshka tamoyillarining baja­rilishi uchun asos xisoblanadi. Kreditni jalb kilish yordamida ishlab chikarish sur’atlarining usishi, tovarlarni sotish xajmining oshishi kredit­ning samaradorligini belgilab beradi. Korxona kam kredit re­surslar xisobiga kup maxsulot sotishga erishadigan bulsa, kre­ditning samaradorligi shuncha yukori buladi.
Kreditlashning yukori samaradorligi minimal mexnat xarajatlari orkali maksimal foydaga erishadigan korxonalar uchun xarak­terlidir.
Kreditning samaradorligini ta’minlash maksadida garb mam­lakatlari amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi koidasi kul­laniladi. Bu koida kreditlashda "5"S" lar koidasi" deb yuritiladi.
"5"S" lar koidasi"ga asosan xar bir "S" buyicha korxona­ning faoliyati taxlil kilib chikiladi va korxona faoliyati talab­ga javob bersagina korxonaga kredit beriladi. Koidaga asosan "S" xarflari korxonalarning xujalik faoliyatining kuyidagi ji­xatlarini ifodalaydi:
Character - qarz oluvchining xarakterini baxolash, xamda bozordagi obrusi;
Capacity - qarz oluvchining boshlagan ishni oxiriga yetkaza olish, tegishli, daromad olish, xamda bank kreditlarini kaytarib berish kobiliyati;
Capital - qarz oluvchining sarmoyasining yetarliligi;
Conditions - shartlar. Bunda iktisodiy muxim va mazkur biznesning rivojlanishi nazarda tutiladi;
Coiateral - garov (kafolat, kafillik, sugurta polisi, tovar moddiy boyliklar) va boshkalar.
2.6.Differensiyalashtirish (kreditlashda xar xil yondashish) tamo­yili.
Bu tamoyil ijtimoiy zaruriy normalarga mos xolda ishlab chikarish va maxsulotni realizatsiya kilish asosida korxona va tash­kilotlarning kanday moliyaviy natijaga erishganligiga karab bel­gilanadi. Xujalik faoliyatining natijalariga karab korxonalar "yaxshi ishlaydigan" va "yomon ishlaydigan" korxonalarga bulinib kre­ditlashgan. Bu tamoyilga asosan ijobiy moliyaviy natijalarga erishgan korxona va tashkilotlarga kreditlash jarayonida ma’lum yengilliklar berilgan. Korxonalarga moliyaviy kiyinchiliklar bul­ganda ishchilarga ish xaki tulash uchun yoki boshka tulovlarni amalga oshirish uchun kreditlar berilgan. Undan tashkari, yaxshi ishlaydigan korxonalarga yengillashtirilgan shartlarda kreditlar berilgan, masalan, berilgan kreditning foiz stavkasi kamaytirilgan, kor­xona uchun zarur bulganda kreditning muddati uzaytirilgan va xakazo.
Agar korxona ishlab chikarish rejasini bajarmasa yoki bankdan olingan kredit buyicha uz majburiyatlarini vaktida amalga oshir­masa bunday korxona yomon ishlovchi korxonalar katoriga kiritil­gan va bank tomonidan bunday korxonalarga iktisodiy choralar kullanilgan. Yomon ishlovchi korxonalarga kredit ajratishga bank kattik yondashgan, ya’ni kreditlarni juda kiska muddatga yukori foiz stavkalari buyicha bergan. Ba’zida bank oldindan bergan kreditlarni muddatidan ilgari undirib olgan, korxona yukori tashkilotining kafolati asosida kredit bergan yoki ba’zi xollar­da kredit berishni umuman tuxtatib kuygan.
Bozor iktisodiyoti sharoitida bu tamoyillarning barchasi xam urinli bulmasligi mumkin.


Foydalanilgan adabiyotlar :
1.«Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki tU\risi»dagi =onun. T. 1995 yil 21 dekabr.
2.Uzbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati tU\risi»dagi =onun. T. 1996 yil 25 aprel.
3.Karimov I. «Uzbekiston i=tisodiy isloxatlarni chu=urlashtirish yUlida» 1995.
4.Mullajonov F. i dr. «Bankovskaya sistema Uzbekistana v godi nezavisimosti». T "Uzbekistan", 1996.
5. www.ziyonet.uz