Кредитнинг функциялари ва тамойиллари

2.1.Kreditning kaytib berish tamoyili.
Bu tamoyil kreditning mustakil iktisodiy kategoriya ekan­ligining shartidir, kaytib berishlik kreditning umumiy belgisi xisoblanadi, kaytib berishlik uz-uzidan vujudga kelmaydi: u mod­diy jarayonlarga, kiymatning aylanishining tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi - bu kaytarib berishi emas, fa­kat kaytarib berish uchun zamin tayyorlashidir. Kreditni kaytarish aylanishdan chikkan mablaglar qarz oluvchiga pul mablaglarini kaytarish imkoniyatini bergan takdirda kaytariladi, kaytarib be­rishlilik ikkiyoklama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun xam, qarz oluvchi uchun xam bir xil darajada muximdir.
Kiymatning kaytuvchi xarakatida xukukiy tomoni xam muxim­dir. Muayyan bir muddatda beriladigan kiymatga egalik xukuki kreditordan qarz oluvchiga utmaydi.
Qarzga beriladigan kiymat fakat muayyan bir muddattagina uz egasi kulidan uzoklashadi, lekin egasini uzgartirmaydi.
Bush turgan resurslarni akkumulyatsiya kiluvchi banklar bu resurslardan uz resurslari sifatida foydalana olmaydi. Bank qarz beruvchi mablagning egasi bulib korxona, tashkilot aloxida shaxs­lar xisoblanadi. Kaytarib berishlilik muayyan shartnomada uzining urnini to­padi.
Kaytarib berishlilik ob’yektiv belgi xisoblanadi, kreditni kaytarib berishlilik tomoni uni boshka iktisodiy kategoriyalar­dan, shu jumladan, moliyadan fark kilish imkoniyatini beradi.
Kreditdan samarali foydalanish asosidagi kaytarib berishli­lik - butun bank faoliyatining markaziy punkti xisoblanadi. Kre­ditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa xisobiga kuchirish yuli bilan tulanadi. Shu yul bilan banklar kredit resurslari­ning kayta tiklanishini ta’minlaydilar. Sobik Ittifok davrida markazlashgan rejali iktisodiyot sharoitida norasmiy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xalk xujaligining kup tarmok­larida ayniksa kishlok xujaligi soxasida keng tarkalgan edi. Kredit davlat banki tomonidan qarz oluvchining moliyaviy axvoli­ni xisobga olmagan xolda berilar edi. Uzining iktisodiy moxiya­tiga kura kaytarilmaydigan ssudalar byudjet subsidiyasining ku­shimcha shakli sifatida namoyon buladi. Bozor iktisodiyoti sharoiti­da "kaytarilmas kredit" tushunchasi bozor iktisodi tamoyillariga yot bulib bunday kreditning amaliyotda bulishi iktisod uchun juda xavfli xisoblanadi.
2.2.Kreditning muddatligi.
Bu tamoyil kredit beruvchidan oldingi kreditni uz vaktida kaytarib berish muddatini, ya’ni kreditning kanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyi­liga kura kredit uzok va kiska muddatli kreditlarga bulinadi.
Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun kulay bulgan xar kanday vaktda emas, balki kredit bitimida kursatilgan ma’­lum muddatda kreditning kaytarilishi zarur ekanligini bildira­di. Kreditning muddatliligi xar ikkala tomon, kreditor va qarz oluvchi uchun muximdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan uz vak­tida kaytib olsa, uni egasiga uz vaktida kaytarish yoki yana kre­ditga berish imkoniyatiga ega buladi, qarz oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni uz vaktida kreditorga kaytarish va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan kutulishidan manfaatdor. Kredit­ning muddati buyicha kredit shartnomada kursatilgan shartlarning buzilishi natijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iktisodiy chora­lar (jarimalar shaklida, kredit buyicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini kiskartirish va boshka) ni kullashi mum­kin. Bu choralar xam yordam bermagan xollarda qarz beruvchi moliya­viy talablarni xujalik sudi orkali undirib olishi mumkin. Kre­ditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va kay­ta ishlatish muddatiga, ishlab chikarilgan maxsulotni junatish mud­datiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylan­ma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga boglikdir.
2.3.Kreditning tovar-moddiy boyliklari bilan ta’minlangan­ligi.
Bu tamoyil yordamida xalk xujaligining rivojlanishida kiymat va moddiy ishlab chikarish urtasida bulishi zarur bulgan proporsiyalarining bir me’yorda bulishi ta’minlanadi. Bu tamoyil­ning asosiy moxiyati shundaki, bunda xujalik aylanishida ishtirok etuvchi bank mablaglarining xar bir sumiga muayyan boyliklari va ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan bulishi kerak. Tarmoklarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankga kaytib kelmasligiga asos xisoblanadi. Bu uz navbatida bankning likvidliligiga va pul muomalasiga katta ta’sir kursa­tadi. Shuning uchun xam bozor iktisodiyoti sharoitida banklar to­monidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bulishiga aloxida e’tibor beril­mokda. Xozirgi sharoitda bu jarayonning amalga oshirilishigi kuyi­dagicha ifodalash mumkin.
Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar xujjatla­rini, boshka biror shakldagi mulkini garovga kuyadi. Agarda bank bergan kredit qarz urnini koplash xukukiga ega buladi. Ba’zida kredit varrant asosida xam berilishi mumkin. (Varrant - garov uchun xizmat kiluvchi xujjat). Bunda kreditorning berayotgan krediti tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligiga ishonch xosil kilish kerak.
Bank sudalarini tovar-moddiy boyliklar bilan tulik ta’minlanganligi pul muomalasini barkarorligini ta’minlaydi, chunki aylanishi pullar nakd pulga va aksincha transformatsiyalanib turadi.
Xulosa kilib aytganda, kreditning ta’minlanganlik tamoyi­li qarz oluvchi uziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi va uzining amaliy aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy ka­folat asosida berishda topadi. Bu umumiktisodiy barkarorlikka erishish davrida ayniksa muximdir.