Kostyum tarixi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Taqrizchilar: 
D.S.Po’latov 
NamDU “Tasviriy va amaliy san’at” kafedrasi dotsenti 
A.A.Xojiyev 
NamMTI “Yengil sanoat mahsulotlari konstruktsiyalash 
va texnologiyasi” kafedrasi dotsenti 
 
 
 
Namangan Muhandislik-texnologiya instituti, 2020-yil

---

3
KIRISH 
Mamlakatimizda barcha sohalar rivoji uchun zarur sharoit, qulay tabiiy iqlim, 
xomashyo, energiya manbalari, mehnat va boshqa resurslar yetarli. Ayniqsa, davlat 
rahbari tomonidan tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashga qaratilayotgan doimiy e’tibor 
bu borada muhim omildir. Prezidentimiz rahnamoligida sanoatni rivojlantirish, yangi 
korxonalar barpo etish va mavjudlarini modernizatsiya qilishga alohida e’tibor 
qaratilayotgani samarasida yengil sanoat tarmog’ida eksportbop va import o’rnini 
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar tobora ko’payib bormoqda.
O’tgan davr mobaynida to’qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini rivojlantirish 
uchun zarur huquqiy baza va qulay sharoitlar shakllantirildi.
Xalq turmushining boshqa sohalari singari milliy liboslarni o’rganish har bir 
elatning etnik tarixi va madaniyatini, uning boshqa xalqlar bilan o’zaro aloqalarini 
tatbiq etish bilan chambarchas bog’liqdir. U moddiy va ma’naviy yodgorliklar ichida 
xalqlarning milliy o’ziga xosligini aks ettiruvchi va etnik belgilarini ko’rsatuvchi 
mezon ham hisoblanadi. Shu ma’noda libos tarixini o’rganish. Yer ko’rrasida mana 
necha ming yillardan beri yashab kelayotgan xalqlar boy madaniy merosi, shu bilan 
birga ularning an’analari, yashash tarzi haqida ko’pgina ma’lumot ham beradi. 
Liboslar nafaqat insonlarning tabiiy va estetik ehtiyojlarini qondiradi, shu bilan birga 
ularda har bir millatning urf-odatlari, ijtimoiy munosabatlar, mafko’raning ba’zi bir 
elementlari, diniy e’tiqod, nafosat va estetik me’yorlarni aks ettiradi. Bundan 
tashqari, kiyimlarda inson yashagan joy va zamon, uning hayotiyligi, quvonchli 
yoxud qayg’uli voqealar namoyon bo’ladi. 
“Kostyum tarixi” fanini o’rgatishdan maqsad talabalar turli xalq va milliy 
kostyum an’anaviy turlarini, xalqlarning tarixiy kostyum elementlarini va charm 
mo’yna buyumlarini o’rgatish, ularni konstruktiv-dekorativ yechimini taxlil qilgan 
holda libos yaratish jarayonida tatbiq etish to’g’risida amaliy ko’nikmalar hosil 
qiladi.
Fan bo’yicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga quyidagi talablar 
qo’yiladi. Talaba : 

---

4

tarixiy kostyumda qo’llanilgan dekorativ-amaliy san’atni maxsulotlari; 
asrlararo milliy kostyumlarni to’zilishiga ta’sir etgani sabablari, shakllantiruvchi va 
qo’llangan badiiy vositalari to’g’risida tasavvuriga ega bo’lishi; 

turli davrlardagi tarixiy va milliy kostyum turlarini, charm va mo’yna 
buyumlarini, 
ularning 
konstruktiv-dekorativ 
yechimini, 
jaxon 
xalqlarining 
kostyumlarini shakllantiruvchi vositalarini, turli xalqlar kostyumlaridagi mintaqaviy 
va ijtimoiy belgilarini bilishi va ulardan foydalana olishi; 

tarixiy kostyumni va naqshni nusxasini chizish, tarixiy kostyum va charm-
attorlik maxsulotlarini tashqi ko’rinishi bo’yicha qaysi davrga, badiiy uslubga, 
millatga, ijtimoiy tabaqaga tegishli ekanligini aniqlash va tasvirlash, oyoq kiyim va 
charm-mo’yna buyumlarini maketini yaratish, zamonaviy kostyum yaratish 
jarayonida tarixiy va xalq kostyum boyligini ijodiy manba sifatida qo’llash 
ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak.
Kiyim jamiyat moddiy va ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismidir. Bir 
tomondan, u inson mehnati mahsuli sifatida ma’lum bir moddiy qiymatga ega bo’lib, 
ma’lum bir ehtiyojlarni qondirsa, ikkinchi tomondan, u amaliy-bezak san’ati 
namunasi hamdir. Me’moriy inshootlar, mehnat va turmush qurollari singari kiyim 
ham ma’lum bir tarixiy davr, mamlakatning tabiiy iqlim sharoiti, xalqning milliy 
o’ziga xosliklari va uning go’zallik haqidagi tasavvuri haqida ma’lumot beradi.
Kiyim va libos tushunchalari mazmun-mohiyati jihatdan birbiri bilan mushtarak 
ko’rinsa-da, ushbu tushunchalar o’rtasida birmuncha farqlar ham mavjud.
Kiyim deganda, avvalo, inson tanasining turli qismlarini berkitish uchun zarur 
bo’lgan, uni tashqi muhitning turli ta’sirlaridan himoyalaydigan buyumlar 
tushuniladi. Kiyimning qator turlari mavjud. Bular: ichki kiyim, ustki kiyim, turli 
uzunlikdagi paypoqlar, poyabzal, bosh kiyimlari.
Mana shu predmetlar turli vazifalarni bajaruvchi aksessuarlar, bezaklar, soch 
turmagi, pardoz bilan birga libosni tashkil etadi. Aynan libos insonning ijtimoiy kelib 
chiqishi, uning o’ziga xos xususiyatlari, yoshi, jinsi, xarakteri va estetik didini 
namoyon etadi. Kiyim nafaqat tabiiy ehtiyojni ta’minlovchi bir vosita, balki u 
amaliy san’at namunasi hamdir. U amaliy san’atning barcha namunalari singari 

---

5
go’zallik hamda ma’lum bir maqsadga yo’naltirilganlik bilan ajralib turadi. Tanani 
turli tashqi ta’sirlardan, xususan, issiq va sovuqdan saqlashdek amaliy vazifani 
bajarish bilan birga, u bezak, chiroy singari estetik funksiyalarga ham ega. Shu 
sababli ham jamiyat taraqqiy etib borgan sari, insonlarning estetik didi oshib borgan 
sari kiyimlarning bezagiga, asosiysi takrorlanmasligiga e’tibor ortib boraveradi.
Ma’lumki, dastlabki davrlarda inson tabiatning turli ta’sirlari, shuningdek, 
hayvon va hasharotlarning chaqishidan o’zini himoyalash maqsadida tanasiga tuproq, 
loy, moy surtib yurgan. Keyinchalik bu surtmalarga o’simlik bo’yoqlari qo’shilib, 
inson tanasini turli shakl va ranglar bilan bezash urf bo’lgan. Keyinchalik tanaga 
tatuirovkalar (teri ostiga turli bo’yoqlarni kiritish) chizish orqali himoya qobig’ining 
vaqtini uzaytirish odat tusiga kirgan. Har xil qushlar patlari, o’ldirilgan hayvonlar 
tishlari, suyaklar, sochlar turli ramziy vazifalarni bajarish bilan birga tanani 
himoyalagan ham. Vaqt o’tgan sari tanasining qanchalik katta qismi ma’lum bir 
yopinchiq bilan berkitila borgan sari inson turli ramzlarni mavhumlash maqsadida 
quloq, burun, lab, dahanda sun’iy mahkamlovchi usullar o’ylab topgan va ulardan 
bezak sifatida foydalana boshlagan. 
Aynan mana shu hozir biz tilga olgan tanani bo’yash, tatuirovkalar kiyimning 
dastlabki shakllari bo’lib, matodan qilingan kiyimlar paydo bo’lgach ham, ular 
e’tibordan qolmadi. Endi ular libosning ma’lum bir elementi sifatida namoyon bo’lib, 
unga ko’rk va estetik qiymat berish vazifasini bajargan. 
Oradan vaqt o’tib, insoniyat ip yigirish va undan mato to’qishni o’ylab topgan, 
tanaga tushurilgan tatuirovkalar matolarga ko’chib, undagi bezak vazifasini o’tay 
boshlagan. 
Tarixiy liboslarda bezaklar nafaqat o’z egasining ijtimoiy kelib chiqishi, ya’ni 
tabaqasini anglatgan, shuningdek, majoziy ma’no kasb etish bilan birga, kishilarning 
estetik didini ham ifodalagan. U vaqt o’tgan sari takomillashib, ularning turlari 
ko’paydi va shakllari murakkablashib bordi. Xususan, ularning yechib-kiyiladigan, 
tanaga mahkamlanadigan (bilaguzuklar, uzuklar, ziraklar, matoga mahkamlangan 
yoxud tushurilgan (kashtalar, bosma rasmlar, bo’rtma bezaklar) turlari paydo bo’ldi.

---

6
Kiyib-yechiladigan bezaklar shakliga inson tanasi shakli ham ta’sir etgan. 
Aynan mana shu holat sabab barmoq va bo’yinga taqiladigan bezaklar aylanasimon 
shaklni olgan.
Shunday qilib, liboslardagi shakllarning paydo bo’lishi va mukammallashib 
borishiga tarixiy omillar – tashqi muhit, iqlim, fasllar va boshqalar; ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar – tarixiy taraqqiyot, etnik kelib chiqishi, din, turmush tarzi, fan-texnika rivoji 
va boshqalar; inson omili – jinsi, yoshi, gavda to’zilishi, psixologiyasi va boshqalar 
ta’sir ko’rsatadi. Shu ma’noda har bir xalqning rivojlanish bosqichlari kishilar 
liboslarida o’z izini qoldiradi. Bu holat libos davr va uslubga monand o’zgarib 
turishini ham ko’rsatadi. 
O’quv qo’llanma 3 bo’lim 12ta mavzudan iborat bo’lib, kostyum tarixining 
barcha jabhalarini o’z ichiga olgan. Unda jahon xalqlarining ibtidoiy liboslari 
rivojlanishi va shakllanishi, modda tushunchasining paydo bo’lishi va Yevropa 
kostumining moda ta’siri ostida o’zgarib borishi, XX asrdagi moda sanoati ta’sirida 
paydo bo’lgan uslub va oqimlar, shuningdek, o’zbek milliy va an’anaviy kiyimlari 
hamda uning o’ziga xos rivojlanishi hududlar bo’yicha ajratilib ko’rib chiqilgan.