Korxonani bankrot deb topish va uning huquqiy asoslari

1.2. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bankrot bo’lishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar tasnifi

Ma’lumki, iqtisodiyotda umuman xo’jalik sub’ektlari faoliyatlarining tugatilishi odatda salbiy holat sifatida qabul qilinadi. Chunki, har qanday korxonaning o’z faoliyatini to’xtatishi ma’lum darajada quyidagi holatlarning vujudga kelishi bilan bog’liq bo’ladi:

· faoliyatga jalb etilgan iqtisodiy resurslarning yo’qotilishi, ulardan olinadigan samaraning pasayishi;

· ishsizlar sonining ko’payishi hisobiga ijtimoiy beqarorlikning kuchayishi;

· jamiyat a’zolari o’rtasida tadbirkorlik bilan shug’ullanishga nisbatan ishonchsizlikning paydo bo’lishi va hokazo.

Biroq, korxona faoliyatining tugatilishi doimo ham falokat, fojea sifatida qabul qilinavermaydi. Bugungi kunda, ya’ni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining amalga oshirilishi natijasida korxonalarning ko’plab xodimlari ularning birgalikdagi egalariga aylandilar. Biroq, aksariyat holatlarda, mulk egasining o’zgarishiga qaramasdan, ko’plab firmalar, hissadorlik jamiyatlari, xo’jalik birlashmalari etarli darajada muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata olmayaptilar. Shunga ko’ra, agar boshqaruv, ishlab chiqarish, marketing va texnologiyani tashkil etishni takomillashtirish sohasidagi barcha chora-tadbirlardan natija olish imkoniyati tugagan bo’lsa, u holda oqilona amalga oshirilgan likvidatsiya – korxona hissadorlari (qatnashchilari) mulkini saqlab qolish muammosining hal etilishi demakdir.

Eng avvalo, korxonalar faoliyatining tugatilishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ajratib olish zarur bo’ladi.

Ob’ektiv omillar sirasiga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hattiharakati, faoliyat doirasi va shart-sharoitlaridan qat’iy nazar, mavjud iqtisodiy qonunlarning amal qilishi natijasida vujudga keluvchi hamda ta’sir ko’rsatuvchi omillar kiradi. Odatda ob’ektiv omillar ta’sirining oldini olish yoki boshqarish imkoniyat darajasidan tashqarida bo’ladi. Odatda korxonalarning bankrotligini oldindan aytib berish uchun E.Altmanning «Z hisobi»dan foydalanilib, mazkur usul o’z ichiga bankrotlik xavfini tashxis etishning besh omilini oluvchi modelni namoyon etadi:

Z=1,2x₁+1,4x₂+3,3x₃+0,6x₄+1,0x₅, (1.1)

bu erda: Z – bankrotlik xavfi darajasining integral ko’rsatkichi; x₁ – ishchi kapitali (IK)ning korxona jami aktivlari (A) summasiga

nisbati (u aktivlarning likvidlik darajasini ko’rsatadi); x₂ – sof foyda (SF)ning ishlatilayotgan aktivlar o’rtacha miqdori yoki

jami kapitalga nisbatini namoyon etuvchi aktivlar yoki jami ishlatilayotgan kapitalning rentabellik darajasi (u korxona foydasini yaratish darajasini ko’rsatadi); x₃ – aktivlar (yoki jami ishlatilayotgan kapital)ning daromadliligi

darajasi. Bu ko’rsatkich sof daromad (SD) (yalpi daromaddan mahsulot narxi tarkibiga kiruvchi soliq to’lovlarining ayirmasi)ning ishlatilayotgan aktivlarning o’rtacha miqdori yoki jami kapitalga nisbatini namoyon etadi (u korxona daromadlari joriy xarajatlarni qoplash va foydani shakllantirish uchun qay darajada etarli ekanligini ifodalaydi); x₄ – xususiy kapital summasi (XK)ning qarz kapitali (QK)ga nisbati koeffitsienti. Xorijiy amaliyotda xususiy kapital odatda balans qiymati bilan emas, balki bozor qiymati (korxona aktsiyalarining bozor qiymati) bilan baholanadi; x₅ – mahsulot sotish hajmi (Sh)ning aktivlar o’rtacha qiymati yoki jami ishlatilayotgan kapitalga nisbatini namoyon etuvchi aktiv yoki kapitalning aylanishi. U x₂ ko’rsatkichi bilan birgalikda korxona kapitalidan foydalanish jarayonida foydaning shakllanish multiplikatorini ifodalaydi.

Altman modeli alohida omillarining ko’rsatib o’tilgan qiymatini hisobga olgan holda bevosita hisob-kitoblar uchun quyidagi ko’rinishda tatbiq etilishi mumkin:

Z=1,2×IK/A+1,4×SF/A+3,3×SD/A+0,6×XK/QK+1,0×Sh/A (1.2)

yoki

Z=(1,2×IK+1,4×SF+3,3×SD +1,0×Sh)/A+0,6×XK/QK. (1.3)

Altman modelida korxonaning bankrotlik xavfi darajasi quyidagi shkala bo’yicha baholanadi (1-jadval):