Korxona valyutasi mablaglari taxlili

Emitent-bank	Karta turi	Emis narxi	Min. Miqdori	Xizmat ko'rsatish	Sug'urta depoziti	Chiqish uchun kom
Xarajat uchun kom
1	Asaka bank	MasterCard - Maestro	-	-	$ 40	-	1%, $ 3	-
		MasterCard - Standard	-	-	$ 40	$ 300	1%, $ 3	-
2	Ipoteka bank	VISA Electron	$ 6	-	-	$ 200	1,2%	0,8%
		VISA Classic	$ 8	-	-	$ 200	1,5%	0,8%
3	Agrobank	VISA Electron	30 евро	-	$ 1,5	$ 50 gacha $ 2000, $ 2 dan	1%, $ 1	0,5 %, $ 1
		VISA Classic	30 евро	-	$ 1,5	$ 50 gacha $ 2000, $ 2 dan	1%, $ 1	0,5 %, $ 1
		VISA Gold	30 евро	-	$ 2,5	$ 50 gacha $ 2000, $ 2 dan	1%, $ 1	0,5 %, $ 1
4	Qishloq qurilish bank	VISA Classic	-	-	$ 20	$ 100	1,5%	1%
5	Mikro kredit bank	VISA Classic	$ 25	-	-	$ 100	1,5%, $ 1	1% , $ 1
6	Aloqabank	VISA Classic	20 евро	-	$ 10	$ 100	2%, $ 1	0,7% , $ 1
7	Ipak yo'li bank	VISA Electron	$ 10	-	-	$ 20	2,5%, $ 2	0,7% , $ 1
		VISA Classic + UnionPay Classic	$ 10	-	$ 0,99	$ 100	1,5%, $ 2	0,5 %, $ 1
		VISA Gold + UnionPay Gold	$ 100	-	$ 1,99	$ 500	1,1%, $ 2	0,4 %, $ 1
		Visa Platinum + UnionPay Gold	$ 200	-	$ 2,99	$ 1000	1%, $ 2	0,3%, $ 1
		Visa Platinum payWave + UnionPay Gold	$ 200	-	$ 2,99	$ 1000	1%, $ 2	0,3%, $ 1
8	Kapital bank	VISA Electron	$ 10	-	-	$ 25	2%, $ 1	0,7%, $ 1
		VISA Classic	$ 25	$ 200	нет	$ 50	2%, $ 1	1%, $ 1
		VISA Gold	$ 50	$ 1500	нет	$ 100	2%, $ 1	1%, $ 1
9	Osiyo Ittifoqi	VISA Classic	$ 10	-	$ 20	$ 100	2%	1%, $ 1
		VISA Gold	$ 50	-	$ 30	$ 350	2%	1%, $ 1
		UnionPay Classic	$ 10	-	$ 10	$ 100	0,8%, $ 2	0,5 %, $ 1
10	Ishonchli bank	VISA Electron	$ 15	$ 30	$ 15	$ 30	3%, $ 3	1%, $ 1
		VISA Classic	$ 20	$ 40	$ 40	$ 100	3%, $ 3	1%, $ 1
		VISA Gold	$ 30	$ 200	$ 70	$ 200	3%, $ 3	1%, $ 1
11	Orient Finans banki	MasterCard Maestro	$ 8	-	-	$ 25	1,5%, $ 2	0,5%
		MasterCard Standard	$ 20	-	-	$ 50	1,5%, $ 2	0,5%
		MasterCard Gold	$ 50	-	-	$ 200	1%, $ 1	0,5%
12	Hamkor bank	VISA Classic	$ 25	-	-	$ 100	1,5%	1,5%
		UnionPay	$ 5	-	$ 1	$ 10	0,7%, $ 2	0,4 %, $ 1

Ishlab chiqilgan normativ aktlar xorijiy valyutani yuridik va jismoniy shaxslar tomonidn oldi-sotdisining tartibi; ichki valyuta bozorining amal qilish tartibini; respublika hududida xorijiy banklar va xorijiy kapital ishtirokidagi banklarni tashkil qilish, ro'yxatdan o'tkazish va akkreditasiya qilish tartibini, tijorat banklariga xorijiy valyutada operasiyalarni amalga oshirish uchun lisenziyalar berish shartlari; rezident va norezident yuridik va jismoniy shaxslarga xorijiy valyutada hisob varaqlarini ochish va yuritish tartibi; yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan xorijda valyuta hisob varaqlarini ochish tartibini; respublika xududida xorijiy valyuta bilan kassa operasiyalarini amalga oshirishning tartibini; bank muassasalarida valyuta qimmatliklari bilan kassa ishlarini olib borish to'g'risidagi Nizom va boshqalarni o'z ichiga olgan.
Vakolatli banklarning moliyaviy jihatdan borqarorligini ta'minlash, mijozlarning manfaatlarini ximoya qilish maqsadida Markaziy bank chet el valyutasidagi operasiyalar bo'yicha iqtisodiy me'yoriy hujjatlar ishlab chiqqan. Xususan, vakolatli banklarning valyutaviy xavf-xatarini kamaytirish maqsadida bank bo'yicha, shu jumladan har bir alohida valyuta turi bo'yicha ochiq valyuta pozisiyalariga limitlar belgilab qo'yildi. Hozirda bank bo'yicha valyuta pozisiyasi bank o'z mablag'larining 20 % miqdoridan oshmasligi kerak, alohida bir valyuta turi bo'yicha ochiq valyuta pozisiyasi esa 5 %dan oshmaydi.
Hozirgi vaqtda korxona va tashkilotlarning valyuta tushumidan muayyan qismini majburiy ravishda vakolatli banklarning o'ziga sotilishi Respublikada birjadan tashqari valyuta bozorining rivojlanishi yanada tezlashtirmoqda. Lekin shuni aytib o'tish joizki, banklar ham, o'z navbatida valyutaviy tushumlarini muayyan qismini majburiy ravishda sotadilar.
Investisiyalar oqimiga, valyuta tartibiga soliqlar ham katta ta'sir o'tkazmoqda. Shundan kelib chiqib O'zbekistonda 2003 yil 15 oktyabrda XVF kelishuvlarining VIII moddasini, ya'ni milliy valyutaning konvertirlanishni ta'minlash to'g'risidagi shartnomaning imzolanishi katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Birinchidan, xorijiy valyutaga bo'lgan barqaror talab hajmini aniqlashga imkon beradi va Markaziy bank bunday sharoitda o'z qo'lida bor instrumentlarni ishlatish orqali valyuta bozorini erkin tartibga solish imkoniga ega bo'ladi. Va natijada milliy valyutaning kursi nisbatan barqaror ushlab turiladi.
Ikkinchidan, mamlakat joriy valyuta bozorining likvidligi ta'minlanadi va buning oqibatida muddatli valyuta operasiyalari - forvard, opsion bitimlarining qo'llanilishi bilan valyuta tushumi manbalari sezilarli ko'payadi.
Uchinchidan, tijorat "spot" kurslarining bozor bahosini aniqlash osonlashib, natijada joriy savdo operasiyalarini, depozit, ssuda operasiyalarini amalga oshirish jadallashadi va bu esa, o'z navbatida, valyuta tushumlarini oshiradi.
To'rtinchidan, inkasso va hujjatlashtirilgan akkreditivlardan tashqari boshqa xalqaro hisob-kitob shakllarida hisob-kitoblar amalga oshirilishining rivojlanishini tahmin qilish mumkin, chunki bunda kurslarning keskin o'zgarishi kutilmaydi.
Beshinchidan, valyutalar oldi-sotdi erkin bo'lganidan keyin, eksport-import operasiyalari hajmi ko'payadi va bu esa o'z navbatida valyuta operasiyalarining spekkulyativ sug'urta va boshqa turlarining O'zbekiston valyuta bozorida keng qo'llanishga olib keladi, bu esa oxir-oqibatda milliy farovonlikka xizmat qiladi.
Yana xal qilinishi kerak bo'lgan muammo - bu mamlakat eksport potentsialini oshirishdir. Buning uchun esa korxonalar raqobatbardosh mahsulotlarni kam xarajatlar bilan ishlab chiqarish va dunyo narxlarida sotishi kerak.
Buning uchun esa birinchi navbatda, xalqaro kredit tashkilotlari tomonidan ochilayotgan kredit liniyalari bo'yicha olinayotgan kredit mablag'larini, birinchi navbatda, milliy ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo'naltirish zarur. Bunda kredit mablag'larining 100 % o'zlashtirilishi maqsadga muvofiq bo'lar edi.
Shunday bo'lgan taqdirda milliy valyuta birligi bo'lgan so'm ham, baholovchi valyuta vazifasini o'tashi mumkin. Bu esa, o'z navbatida valyuta bozorimizning yanada rivojlanishiga valyuta operasiyalarining keng ko'lamda amalga oshirilishiga zamin yaratgan bo'lardi.
To'lov tizimlari o'rtasidagi farqlar tabiatda faqat texnik va aslida har bir tizimda mavjud bo'lgan turdagi (paketlar) o'rtasidagi farqlardan kamroq mijozlarni qiziqtiradi. Misol uchun, biz faqat Rossiyada hisob-kitoblarda bu uchta tizim o'rtasidagi farqlar deyarli sezilmasligini ta'kidlaymiz. Agar siz Yevropa mamlakatlariga boradigan bo'lsangiz, MasterCard standart chipli kartasiga ega bo'lishingiz kerak va agar AQSh davlatlari bo'lsa, unda VISA, ikki tomonlama konvertatsiyani oldini olish uchun UnionPay ham "dollar" mamlakatlariga sayohat qilish uchun qulayroq bo'ladi.
Karta turlarini tushunish ham kerak. Jadvalga qayta murojaat qilib, tizimlar mijozlarga turli xil xizmat paketlarini taklif qilishini ko'rish mumkin. Misol uchun, VISA electron, Classic, Gold, Platinum hisoblanadi. MasterCard-bu standart, Maestro, Oltin, Platinum. Bir xil tizimdagi turli paketlarni taqqoslashda xizmat ko'rsatish xarajatlaridagi farq, naqd pul berish va elektron to'lovlarni amalga oshirish uchun komissiya, sug'urta depozitining miqdori aniq.
Turli xil kartalar mijozlarning turli so'rovlari uchun mo'ljallangan: karta darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, uning egasi uchun ko'proq xizmat va imkoniyatlar taqdim etiladi. Shunday qilib, yuqori oylik ish haqini to'lash orqali u past foizlarni tejaydi, har bir bitimdan va naqd puldan olinadi.
Kirish darajasidagi kartalarning afzalligi past xizmat haqi hisoblanadi. Premium darajadagi kartalar bo'yicha qo'shimcha xizmatlar taqdim etiladi. Misol uchun, sayohatda tibbiy yordam; huquqiy xizmat; temir yo'l va aviachiptalarni bron qilish, restoranning buyurtmasi va boshqalar; chet elda favqulodda yordam (agar karta yo'qolgan yoki o'g'irlangan bo'lsa); xaridlarni himoya qilish dasturida va kafolatni uzaytirish dasturida ishtirok etish. Yuqori darajadagi kartalar bo'yicha tovarlar va xizmatlarning ayrim yirik sotuvchilari ham chegirmalar taqdim etadilar. Bularning barchasi to'lov tizimlarining veb-saytlarida, shuningdek, ushbu kartalarni chiqaradigan banklarda topish mumkin.
Emitent bankini tanlashda qanday nuancelarga e'tibor berish kerak
Turli banklar, bunday qayta ozod, qulf, zarar yoki karta yo'qolishi, to'ldirish, erta hisob yopilishi, ulanish SMS-axborot, qattiq hisobot shakllari va boshqalar shaklida qayta tiklash kabi xalqaro karta xizmat ko'rsatish uchun turli shartlar va sharoitlar bor.
O'z kassalarida va terminallarida naqd pul olish, odatda, bepul (kapital bankdan tashqari). Boshqa banklarning bankomatlarida ushbu xizmat to'lanadi va foizlar pul mablag'lari miqdoriga, shuningdek karta turiga bog'liq.
Bank tomonidan har bir operatsiyani bajarish uchun komissiya sifatida olinadigan minimal miqdorlarni tahlil qilib, ushbu bosqichda bizning kartalarimizdan foydalanish faqat katta sarf-xarajatlar bilan maqsadga muvofiqdir. Ehtimol, hech kim 1 dollar qiymatida muzqaymoq sotib olish uchun kartadan pul to'lashni istamaydi va komissiyani to'laydi.
Shuni ta'kidlash kerakki, valyuta kartalaridagi va chet elga eksport qilinadigan mablag'lar deklaratsiya qilinmaydi. Jadvalda taqdim etilgan banklarda maslahat so'rab, biz hech kimdan bu valyuta mablag'lari hisob ochuvchisidan qaerdan kelib chiqqanligi haqida hech qanday hujjatlarni taqdim etish kerakligini eshitmadik. Banklarning hech biri o'z valyuta kartasidan O'zbekiston ichida ham, chet elda ham naqd pul olishni cheklash haqida xabar bermadi. Shunday qilib, terminallar orqali naqd pul miqdori hisobdagi qoldiq miqdori bilan cheklangan (sug'urta depozitining kamligi uchun).
Yana bir nuqta, karta egasi Internet orqali xarid qilishni rejalashtirayotgan holatlar bilan bog'liq. Bu siz VISA Electron tashqari barcha kartalari qilish imkonini beradi. Biroq, ba'zi banklarda biz kartani ochishda (VISA Electrondan tashqari) ushbu imkoniyatni taqdim etish uchun alohida ariza yozishimiz kerakligi haqida ogohlantirdik va faqatgina onlayn xarid qilish imkoniyati ulanadi. Ba'zi banklar ushbu xizmatni ulash uchun haq to'lashadi.
Alohida ogohlantirish va tegishli xizmatlarni to'lash masalasini talab qiladi. Karta egasi tomonidan sug'urta depoziti va xarajatlar uchun mo'ljallangan mablag'lar sifatida joylashtirilgan summa barcha banklarda chet el valyutasida qabul qilinadi. Biroq, kartani ochish, abonent to'lovi, SMS-xabar berish, Internet-to'lovlar uchun ulanish kabi xizmatlar ko'plab banklarda milliy valyutada Markaziy bank kursi bo'yicha to'lanishi mumkin.
Ochiq valyuta pozisiyasi valyuta riski bilan bog'liq, firmalar uchun qo'shimcha daromad yoki zararlar ko'rishga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ko'pgina mamlakatlarda davlat moliya organlari ochiq valyuta pozisiyalarining hajmini belgilaydi. Masalan, Germaniya va Frantsiyada ochiq valyuta pozisiyasi bo'yicha limiti bank balansining 20 %ga teng qilib belgilangan. Valyuta riskining birinchi turi aniq valyuta operasiyalariga, tashqi savdo va kredit bitimlariga xos bo'lib, ular naqd valyuta zararlari riski deyiladi. Valyuta riskining ikkinchi turi tashqi savdo bitimlari bilan bevosita bog'liq bo'lmagan, bank, firma balansining horijiy valyutada ifodalangan aktiv va passiv moddalarini qayta baholashda, shuningdek horijiy valyuta zahiralari qiymatini va filiallarning milliy valyutalardagi foydalarini qayta baholashda yuzaga keladigan valyuta riskidir.
Bank, birja va tijorat amaliyotida "xedjing" termini kelajakda valyuta kurslarining salbiy o'zgarishidan valyuta risklarini sug'urtalashning turli usullarini ifodalash uchun qo'llaniladi. Kurslar o'zgarish riskini sururtalash uchun xizmat qiladigan kontrakt "xedj" deyiladi. Xedjingni amalga oshirayotgan xo'jalik yurituvchi sub'ekt "xedjer" deyiladi. Xedjing operasiyalarining ikki turi, ya'ni ko'tarilishi va pasayishga qaratilgan xedjing mavjud.
Ko'tarilishga qaratilgan xedjing yoki sotib olish orqali xedjing - bu muddatli kontraktlari: daromad yoki opsionlarni sotib olish bo'yicha birja operasiyasidir. Xedjingning bu shaklini ba'zan "uzun xedj" deyiladi, chunki u kontraktni sotib olish, ya'ni bozorda uchun pozisiyani egallash bilan bog'liq. Bu xedjning qo'llanishi tartibi quyidagicha: agarda shu valyuta bozorida qisqa pozisiyada bo'lsangiz, ya'ni sizga valyuta kerak, ammo u sizda mavjud emas bo'lsa, bozorda uzun pozisiyani egallash lozim. Boshqacha qilib aytganda, kelgusida valyutani sotib olishni rejalashtirib, xozirning o'zida forvard shartnomasini yoki opsionni sotib olish kerak. Ko'tarishiga qaratilgan xedjing valyuta kursining kelgusida mumkin bo'lgan ko'tarilishidan sug'urtalanish zarur bo'lgan hollarda qo'llaniladi. U valyutani sotib olish bahosini valyuta olinganidan ancha oldinroq belgilash imkonini beradi.
Pasayishga qaratilgan xedjing yoki sotish orqali xedjing - bu muddatli kontraktlarni sotish bo'yicha birja operasiyasidir. Xedjingning bu turi ba'zan "qisqa xedj" ham deyiladi, chunki u kontraktni sotish yoki bozorda qisqa pozisiyani egallash bilan bog'liqdir. qisqa xedjdan foydalanish tartibi quyidagicha: masalan, siz uzun pozisiyadasiz, ya'ni sizda valyuta mavjud bo'lsa, unda valyuta bozorida qisqa pozisiyani egalash zarur. Boshqacha qilib aytganda, hozirning o'zida forvard kontrakti yoki opsionni sotish kerak. Pasayishga qaratilgan xedjingni amalga oshirayotganda xejer kelgusida valyutani sotishni mo'ljallaydi, shuning uchun birjada forvard kontraktni yoki opsionni sotayotib, u o'zini kelajakda valyuta kursining pasayishidan sug'urtalaydi.
Muddatli kontraktlar bozorida spekulyantlar muhim rol o'ynaydi. Baholar o'rtasidagi farq bilan o'ynash orqali foyda olish umidida riskni o'z zimmasiga olib chayqovchilar baholar barqarorlashtiruvchisi rolini o'ynaydilar. Birjada muddatli
kontraktlarni sotib olayotganda chayqovchi kafolat badalini to'laydi. Uning miqdori chayqovchi riski miqdoriga teng bo'ladi. Agar valyuta kursi pasaysa, ilgari kontraktlar sotib olgan chayqovchi kafolat badaliga teng bo'lgan summani qaytarib oladi va valyuta kursi bilan sotib olingan kontrakt kursi o'rtasidagi farqdan qo'shimcha daromad oladi.
Valyuta eslatmalari - bu shartnoma matniga maxsus qo'yiladigan shunday shartlarki, ularga muvofiq to'lov summasini to'lov valyutasi kursining baho valyutasiga nisbatan o'zgarishiga proportsional qayta ko'rib chiqiladi. Valyuta eslatmalari lozim bo'lgan to'lov miqdorlarini valyuta va mahsulotlar bozorlaridagi o'zgarishlarga bog'laydi. Bu valyuta risklaridan sug'urtalanishining eng keng tarqalgan usulidir.
Valyuta eslatmalari egri, to'g'ri va multivalyuta eslatmalariga bo'linadi:
Egri valyuta eslatmalari, mahsulot bahosi xalqaro hisob-kitoblarda keng tarqalgan valyutalarda (dollar, evro, ien va b.) qayd etilib, to'lov boshqa pul birligida, odatda milliy valyutada belgilangan bo'lsa, qo'llaniladi.
To'g'ri valyuta eslatmalari, baho va to'lov valyutalari mos bo'lib, shartnomada belgilangan to'lov summasi miqdori eslatma valyutasi deyiladigan barqarorroq valyutaga nisbatan hisob-kitob valyuta kursining o'zgarishiga bog'liq qilib qo'yilgan hollarda qo'llaniladi.
Multivalyuta eslatmalari - bu kursi ma'lum metodika yordamida ularning o'rtacha miqdori sifatida hisoblanadigan "valyuta korzinasi yoki savati" ga nisbatan to'lov vaositasi kursining o'zgarishiga proportsional ravishda to'lov summasi korrektsiya qilish, ya'ni to'g'rilashga asoslanadigan eslatmalardir.
Sug'urtalashdagi forvard operasiyalari forvard qoplanilishi, ya'ni baho riskiga qarshi sug'urtalashni bildiradi. Forvard qoplanishi valyuta sotib oluvchi va sotuvchi o'rtasida valyuta kursining ko'zda tutilmagan o'zgarishidan o'zlarini sug'urtalash uchun tuziladigan muddatli shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Forvard operasiyalarida eksporter o'z kelgusi valyuta tushumlarini forvard kursi bo'yicha sotadi. Forvard kursi spot kursga mukofat qo'yishi yoki diskontni chegirib tashlash orqali topiladi. Masalan, aytaylik eksporter 3 oydan keyin 100 ming dollar valyuta tushumini oladi, eksporter 3 oydan keyingi valyuta kurslarining o'zgarishidan sug'urtalanish maqsadida, 100 ming dollarni forvard kurslarida sotadi. Bunda valyutani etkazib berish muddati bilan valyuta tushumi kelib tushimi muddatlari mos kelishi kerak. Forvard operasiyalari vakolati banklar tomonidan amalga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo'lga kiritgandan keyin xalqaro iqtisodiy moliyaviy munosabatlarining sub'ekti sifatida jahon xo'jaligida muxim o'rin olib bormoqda. O'zbekistonda ko'plab horijiy investisiyalarga asoslangan qo'shma korxonalar, transmilliy korporasiyalarning vakolatxonalari ochilmoqda. O'zbekiston horijiy mamlakatlar bilan tovarlar va xizmatlar bilan savdo-sotiq qilish, ssuda kapitali va investisiyalarning harakati, ishlab chiqarish va ilm-fan borasida, ishchi kuchining migrasiyasi va xalqaro turkum sohalarida tashqi iqtisodiy, moliyaviy aloqalarga kirishgan. Bular o'z navbatida valyutalarning oldi-sotdisini taqozo qiladi. Bu borada O'zbekiston Respublikasi o'zining valyuta siyosatini ishlab chiqdi.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta-iqtisodiy siyosati kontsepsiyasi iqtisodiy islohotlar dasturiga tarkibiy qism bo'lib kiradi. O'zbekistonda valyutani tartibga solish departamenti, keyinroq esa Respublika valyuta birjasi tuzildi. Bu birjada hozirgi kunda qattiq valyutalar bilan ham, yumshoq valyutalar bilan ham faol operasiyalar o'tkazilmoqda.
Vazirlar Maxkamasining 566-sonli "O'zbekiston Respublikasi valyuta birjasida operasiyalar hajmini kengaytirish tadbirlari to'g'risidagi" qaroriga binoan O'zbekistonda korxonalar va tashkilotlarning chet el valyutasidagi vaqtinchalik bo'sh mablag'larini jalb qilish, hamda o'tkazilayotgan valyuta almashtirish operasiyalari samaradorligini oshirish hisobiga valyuta bozori hajmi kengaytirildi. Chet el valyutasini sotib olish, sotish va valyuta operasiyalarining samaradorligini oshirish bo'yicha (valyuta almashtirish) konversiya operasiyalarini respublika iqtisodiyotini rivojlantirish ustuvorliklariga muvofiq o'tkazish tartibi belgilandi.
Bu qarorga muvofiq, valyuta birjasida erkin almashtiriladigan valyutani ustuvor tartibda sotishga doir operasiyalar quyidagi vazifalarni bajarish uchun o'tkaziladi:
1. Ishlab chiqariladigan tovarlar, texnologiyalar va xizmatlarni eksport qilish asosida ishlab chiqarishni valyutada qoplashni ta'minlaydigan yoki importning o'rnini bosuvchi, hisoblangan va ustuvorlar ro'yxatiga kiritilgan ishlab chiqarishlar uchun texnologiyalar sotib olish uchun valyuta almashtirish lozimligi ta'kidlangan edi. Quyidagi tarmoqlar ustuvor valyuta almashtirish (konvertirlash) huquqidan foydalanadilar:
• qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va saqlash;
• mahalliy xom-ashyoga asoslanib oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish;
• mahalliy hom-ashyodan xalq iste'moli uchun tovarlar ishlab chiqarish;
• tibbiyot jixozlari va dori-dormonlari ishlab chiqarish;
• tovarlar eksportini ta'minlaydigan va importning o'rnini bosadigan faoliyat ko'rsatayotgan ishlab chiqarishlar uchun butlash buyumlari va xom-ashyo sotib olish va boshqalar.
2. Markaziy bankning so'mlarni erkin almashtiriladigan valyutaga almashtirish huquqini beradigan patentlari bo'yicha iste'mol bozorini xalq iste'moli va oziq-ovqat tovarlari bilan to'ldirish bilan shug'ullanuvchi sub'ektlarga valyuta operasiyalarida ustuvorlik berilgan edi.
Respublika valyuta bozorida ustuvor pul almashtirish huquqini beradigan import oziq-ovqatlar ro'yxatiga shakar, quritilgan sut, bolalar oziq-ovqat mahsulotlari, choy, sariyog', go'sht va oziq ovqat kontsentratlari kiritilgan.
O'zbekiston Respublikasi valyuta birjasida haftasiga besh kun valyutalar kurslari kotirovkasi amalga oshiriladi. Bunda valyuta kurslari Kross-kurs yordamida aniqlanadi.
Ma'lumki, import chet el valyutasiga talabni keltirib chiqaradi, eksport esa, o'z navbatida, uning taklifini yaratadi. Chet el valyutasiga talab va taklif bir-biri bilan valyuta bozorida mujassamlanadi. Xo'jalik sub'ektlari zarur miqdordagi chet el valyutasini sotib olish istagini bildirib maxsus banklarga murojaat qiladi. Banklar joriy valyuta kursi bo'yicha ularga chet el valyutasini sotishi mumkin. Tijorat banklarining chet el valyutasini sotish imkoniyati cheksiz bo'lmaydi va ularning aktivida milliy hamda chet el valyutasidagi mablag'larning mavjudlik miqdori limitlanadi. Agar sotib olishga talab tushgan paytda tijorat banki aktivlari majmuasida valyuta etarli bo'lmasa, u banklararo valyuta bozorida boshqa bankdan yoki xalqaro valyuta bozorida biron bir chet el bankidan zarur valyutani sotib olishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi ichki valyuta bozori ikki qismdan iborat:
1. Respublika valyuta birjasi. Valyuta birjasida - norezidentlarni ishtirok etishiga ruxsat etilmaydi. Unga faqat respublikadagi vakolatli tijorat banklari a'zo bo'lishi mumkin.
2. Birjadan tashqari valyuta bozori.
O'zbekiston Respublikasi milliy valyuta bozorida chet el valyutalarini sotib olish va sotish yo'li bilan milliy valyuta kursiga ta'sir etish maqsadida deviz siyosati o'tkaziladi. Deviz siyosatining quyidagi asosiy ko'rinishlari mavjud:
1. Valyuta interventsiyasi, ya'ni milliy valyuta kursining qisqa muddatli vaqt oraliqlarida yuzaga keladigan keskin tebranishlariga barham berish maqsadida Markaziy bank tomonidan chet el valyutalarini sotilishi yoki sotib olinishi.
2. Chet el valyuta rezervlarini diversifikasiya qilish, ya'ni bir vaqtning o'zida bir nechta horijiy davlatlar valyutasida rezervlar tashkil qilish. Shuning uchun korxonalar, banklar va huqumat bir vaqtning o'zida bir necha valyutalarda vakillik hisobvaraqlarini ochadilar. Xozirgi kunda valyuta rezervlarini diversifikasiya qilish rezerv tarkibidagi nobarqaror valyutalarni sotish va ularning o'rniga barqaror valyutalarni sotib olish yo'li bilan amalga oshiriladi.
3. Devalvasiya, ya'ni milliy valyuta kursini qonuniy asosda rasmiy xorijiy davlat valyutasiga nisbatan pasaytirish. Har bir mamlakatda milliy valyuta kursini aniqlash uchun xorijiy valyuta tanlab olinadi. Bu baza valyutasi deyiladi. O'zbekistonda baza valyuta roliki AQSh dollari bajaradi.
4. Revalvasiya, ya'ni milliy valyuta kursining xorijiy valyuta kursiga nisbatan rasman oshirishini.
5. Valyutaviy cheklashlar, ya'ni xorijiy valyutalar va valyutaviy qimmatliklar oldi-sotdi qilish operasiyalariga nisbatan o'rnatilgan cheklashlar.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta bozorining muhim sub'ekti bo'lib, valyuta siyosati doirasida kuyidagi operasiyalarni amalga oshirmoqda:
1. Valyuta interventsiyasi.
2. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan hamkorlikda xukumatning tashqi qarzini to'lashni amalga oshirmoqda.
3. Markaziy bank o'z balansidagi chet el valyuta rezervlarini boshqarish operasiyalarini bajarmoqda. Bunda ayniqsa "svop" muddati valyuta operasiyalaridan keng foydalanilmoqda.
4. Joriy valyuta bozorida oldi-sotdi operasiyalarining uzluksizligini ta'minlaydi.
O'zbekiston Respublikasining xalqaro valyuta bozorlarida qatnashuvchi vakolatli banki bo'lib tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki hisoblanadi. Milliy bank ko'plab mamlakatlar banklarida o'z vakillik hisob raqamlarini ochgan. Shu bilan birga ko'plab horijiy banklar Milliy bankda o'z vakillik hisob raqamlarini ochganlar. Milliy bankining horijiy banklardagi vakillik hisob raqamlari ÍOSTRO hisobvaraqlari, xorijiy banklarning Milliy bankdagi hisob raqamlari vostro hisob raqamlari deyiladi.
Hozirgi kunda O'zbekistonda turli horijiy hisob-kitoblar bo'yicha to'lovlar SWIFT - "Society Fon Worldwide Interbank Financiol Telecommunications" elektron hisob-kitoblar tizimi orqali amalga oshirilmoqda.
Milliy bank xalqaro valyuta bozorlarida xorijiy valyutalarning oldi-sotdi bo'yicha turli naqd va muddatli valyuta operasiyalarini amalga oshirmoqda va u valyuta riskidan sug'urtalanish maqsadida turli xedjing usullaridan, xususan valyuta fyucherslaridan valyuta opsioni, valyuta svoplari, forvard bitimlaridan ham foydalanmoqda.
Bretton - Vuds valyuta tizimi inqirozga uchragach, 1976 yildan boshlab yangi valyuta tizimiga o'tildi. Unga muvofiq oltin pariteti bekor qilindi, suzuvchi valyuta kurslariga o'tildi.
Natijada jahon valyuta bozorlarida valyuta kurslari tebranishlari keskin tezlashib ketdi. Valyuta bozorlarida chayqovchilik harakterdagi valyuta kurslari o'rtasidagi farqdan foyda olishga qaratilgan valyuta operasiyalarini amalga oshirish kuchaydi. Elektron hisoblanish tizimlarining joriy qilinishi to'lovlarni tezlashtirdi va turli valyuta bozorlari o'rtasidagi aloqalarni osonlashtirdi. Valyuta bozorlarida dollarning mavqsi pasayib, nemis markasi, yapon ienasi, Shveytsariya franki, shuningdek maxsus to'lov birliklari, ya'ni SDR, EKYuning obro'yi oshdi.
Yuqoridagilarning barchasi zamonaviy valyuta bozorining xususiyatlarini belgilab berdi. hozirgi kunda eng yirik valyuta bozorlari bo'lib, London, Frankfurt, Nyu York, Chikago va Singapur birjalari va boshqalar hisoblanadi.
Zamonaviy valyuta bozorlari xalqaro hisob-kitoblarning vaqtida amalga oshirishini ta'minlash, tovar, xizmat va kapitallarning xalqaro aylanishiga xizmat ko'rsatish, valyuta kurslarini aniqlash, valyuta risklaridan ximoyalanish mexanizmlarini ishlab chiqish, davlatlarning valyuta siyosatini amalga oshirishga yordam berish funktsiyalarini bajardi.
Valyuta bozorlarining sub'ektlari bo'lib, tijorat banklar, Markaziy banklar, transmilliy korporasiyalar, hukumat organlari, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari, turli dilerlar, brokerlar hisoblanadi. Valyuta bozorlari davlat tomonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Valyuta bozorini tartibga solishni odatda mamlakat Markaziy banki va Moliya vazirligi amalga oshiradi.
Valyuta operasiyalari mohiyatiga ko'ra naqd yoki muddatli bo'lishi mumkin. Naqd valyuta operasiyalari yoki "spot" raqamlari valyuta oldi-sotdi bo'yicha bitim tuzilgandan keyin tuzilgan vaqtdagi kurs, ya'ni "spot" kurs bo'yicha ikkinchi ish kunida naqd valyutaga etkazib berishni nazarda tutadi.
Muddatli valyuta bitimlari - bu bitim tuzilgandan keyin bitim tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo'yicha kelishilgan valyutani ma'lum muddat o'tganda, etkazib berishni nazarda tutuvchi valyuta bitimlaridir. Muddatli valyuta operasiyalarining "forvard", "fyuchers", "opsion", "svop", "arbitraj" shakllari mavjud. Muddatli valyuta operasiyalari tijorat maqsadlarida valyuta konversiyasi, ya'ni valyuta riskini sug'urtalash maqsadlarida valyuta mablaglarini oldindan sotish yoki sotib olish, horijga chiqarilgan portfel va to'gri investisiyalarni valyuta kursining salbiy o'zgarishdan sug'urtalash, kurslar o'rtasidagi farqdan foyda olish maqsadlarida qo'llaniladi.