Korxona va buxgalteriya balansi likvidligining tahlili

Korxona va buxgalteriya balansi likvidligining tahlili

I.Kirish.

II. Asosiy qism:

Korxonada buxgalteriya balansi tuzilishi va tarkibi haqida tushuncha

Buxgalteriya balansi likvidligi koeffitsientlari tahlili

Korxonada balans likvidligini oshirishning samarali yo’llari

IV.Xulosa.
V.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish
Bozor sharoitida korxona tomonidan qarz majburiyatlarini o'z vaqtida to'lashga bo'lgan ehtiyoj ortib borayotganligi sababli korxonaning likvidligi va to'lov qobiliyatini tahlil qilishning ahamiyati ortib bormoqda. To'lov qobiliyatliligi va to'lov qobiliyatini baholashga oid nashrlarning ko'pligiga qaramay, ushbu tushunchalar o'rtasida aniq farq yo'q, tahlil metodologiyasi tarkibidagi yondashuvlar murakkablik talablariga javob bermaydi va xo'jalik ichidagi tahlil masalalari etarlicha ishlab chiqilmagan. Ushbu fikrlar ushbu sohadagi tadqiqotlarning nazariy va amaliy jihatdan ham muhimligini aniqlaydi.

Jаhоn iqtisоdiy inqirоzi dаvоm etаyotgаn hоzirgi shаrоitdа kоrхоnа bаlаnsi likvidligi ko’rsаtkichlаrni tаhlil qilish uning mоliyaviy hоlаtini bаhоlаshdа muhim o’rin egаllаydi. Kоrхоnа bаlаnsi likvidligini tаhlil etish mоliyaviy tаhlilning eng аsоsiy bоsqichlаridаn biri bo’lib, kоrхоnаlаrning hаyot-mаmоtini, ulаrni bаnkrоt bo’lish yoki kеlgusidа fаоliyat kеchirish muаmmоlаrini оchishgа yordаm bеrаdi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovich aytganlaridek:-“Iqtisodiyotning barqaror oʻsishi, birinchi navbatda, yetakchi sohalar rivojiga bevosita bogʻliqdir.Qaysi sohada yuqori qiymatga ega mahsulot yaratilsa, biz ana shu sohani birinchi navbatda qoʻllab-quvvatlaymiz.Shuning uchun iqtisodiyot rivojiga jiddiy turtki beradigan sohalarni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishimiz lozim”.1
Yuqorida keltirilgan ushbu fikrlardan anglash mumkinki, iqtisodiyotimiz rivoj topishi barqaror mahsulot va mlakatimiz iqtisodini rivoj topishiga va xalq farovonligini ortishiga juda katta ta’sir etadi. Demak, korxonalar faoliyatini tahlil qilish ularni moliyaviy ahvolini prognoz qilish zarur. Bu esa ularni ahvoli haqida ma’lumot bera oladi. Ma’lumki, bunda avvalo korxona balansi va uning likvidligi tahlil qilinadi. Chunki bu ko’rsatkichlar korxona faoliyati va umumiy ahvoli haqida moliyaviy axborotni aks ettirib beruvchi asosiy omillardan biridir.
Likvidlilik kоrхоnаning o’z jоriy аktivlаri hisоbigа o’zining qisqа muddаtli (jоriy) mаjburiyatlаrini bаjаrishgа lаyoqаtliligini ko’rsаtаdi..
Bаlаns likvidligini аniqlаsh dоlzаrbligi kоrхоnаlаrni bаnkrоtlik оqibаtidа tugаtish muаmmоsi yuzаgа kеlаdigаn bоzоr shаrоitidа аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi. Bаlаnsning likvidlik dаrаjаsini аniqlаsh uchun аktivning mа’lum muddаtdа to’lаnishi lоzim bo’lgаn qismigа tаqqоslаnаdi. Аgаrа аktiv mоddаlаri rеаlizаsiya mаjburiyatlаrini to’lаsh uchun kifоya qilаdigаn summаsini bеrsа, bu mа’nоdа bаlаns likvid, ya’ni kоrхоnа to’lоvgа lаyoqаtli, аks hоldа esа u to’lоvgа lаyoqаtsiz hisоblаnаdi.
1Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasidagi nutqidan 28.12.2018yil
Bаlаns likvidligini kеrаkli dаrаjаdа bo’lishi – bu kоrхоnа fаоliyatini dаvоm etishi, bоshqа kоrхоnа vа tаshkilоtlаr – tа’minоtchi, krеditоr, bаnk оrgаnlаri vа dаvlаt byudjеti bilаn mе’yoriy iqtisоdiy аlоqаlаrni dаvоm ettirish kаfоlаtidir. Bоzоr munоsаbаtlаri murаkkаb bo’lib, bu vаziyatdа kоrхоnа bаlаnsi likvidlik хususiyatgа egа vа egа bo’lmаsligi mumkin. Bаlаnsning likvidligi tаsоdifаn, vаqtinchа, uzоq muddаtli vа dоimiy bo’lishi mumkin. Lеkin аmаliyot tаlаbi – kоrхоnаlаr bаlаnsi likvidlikkа egа bo’lishidir.
Yuqorida aytilgan fikrlar asosida ushbu kurs ishimga nazariy va amaliy jihatdan yondashan holatda yoritishga harakat qildim va birinchi o’rinda ushbu mavzuyim bo’yicha quyidagilarni aniqlashtirib oldim:
Bаlаnsning likvidlik хususiyati bоzоr munоsаbаtlаrining аsоsiy tаlаblаridаn biridir. Kоrхоnа likvidlik хususiyatigа egа bo’lsа, bu kоrхоnа iqtisоdiyot mаjmuаsidа fаоliyat ko’rsаtishi mumkin. Аgаrdа kоrхоnа bаlаnsi bu хususiyatgа egа bo’lmаsа, u bоshqа kоrхоnа vа tаshkilоtlаr bilаn mе’yoriy rаvishdа iqtisоdiy аlоqаlаrni оlib bоrоlmаydi vа fаоliyat kеchirishi оg’irlаshib kеtаdi. Dеmаk, bаlаns likvidligi kаttа аhаmiyatgа egа bo’lib, uni tаhlil qilib turish оb’еktiv zаruriyatdir.
2.Korxonada buxgalteriya balansi tuzilishi va tarkibi haqida tushuncha.
Хo’jalik subyektlarini boshqarish uchun, eng avvalo, ulardagi mablag’lar haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Shu bilan birga ular, mablag’larning qanday turlariga ega va bu mablag’lar qanday manbalardan tashkil topganligini bilish kerak bo’ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan hodda pul ko’rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag’lar tarkibi va qanday maqsadlarga mo’ljallanganligini o’rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Buxgalteriya balansi xo’jalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish manbalari bo’yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir.
Mablag’lar turlari va ularning manbalarini ajratib ko’rsatish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 fevralda 31-sonli buyrug’i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo’lgan jadval shaklida tuzilgan. Uning chap tomonida mablag’lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o’ng tomonida mablag’lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko’rsatiladi.2
Buxgalteriya balansi — buxgalteriya hisoboti aniq hisobot sanasida yakunlovchi, mablag‘larning sarflanishi, manbai va maqsadini taʼriflovchi, jamlovchi, umumlashtirilgan jadvalda pul hisobida aks ettiruvchi hujjat. Buxgalteriya balansi korxona, tashkilot, firma va boshqa xo‘jalik yurituvchi subʼektlarning mulkiy holatini qiymat ko‘rinishida taʼriflab beradi.
Buxgalteriya balansi umumlashtirilgan jadval shaklida korxonaning mulklari tarkibini, ularning joylashtirilishini, manbalarini, mablag‘larning sarflanishi va safarbar etilishini hisobot sanasida qiymat jihatidan aks ettiradi.
Balans—korxona mablag’lari va qoplash manbalarining ma’lum davrdagi holatini ko’rsatadi. Hisob-kitob ishlarini xalqaro an’anaviy talablar bo’yicha yuritishga oz bo’lsada yaqinlashtirilishi hamda 1997 yilda joriy qilingan va korxonalar tuzadigan yangi buxgalteriya balansi bozor iqtisodi sari qo’yilgan dastlabki qadam bo’lgan edi.
2D. A. Sotivoldieva Moliyaviy va boshqaruv hisobi (darslik) TDIU Toshkent-2017
Mazkur balans yillar davomida amaliyotda qo’llanildi va uni takomillashtirish va xalqaro standartlarga yanada moslashtirish zaruriyati tug’ildi. Shu sababli ham 2002 yilda yangi schyotlarga asoslangan moliyaviy hisobot shakllari, jumladan, buxgalteriya balansi ham qabul qilindi. Bugungi kunda mazkur balans amalda keng qo’llanilmoqda.
Zamonaviy ish yuritish shart–sharoitiga mos keluvchi balansda aktiv va passiv tomonlari bo’ladi. Aktiv tomonida korxona mablag’lari, passivida esa xo’jalikning o’ziga tegishli manbalar, kreditga va qarzga olingan boshqa manbalar ko’rsatiladi. Aktiv mablag’larning oshishi, passivdagi manbalar va foyda (daromad)ning ko’payishi bilan bog’liqdir. Balansning barcha bo’lim va bandlarini chuqur o’rganish moliyaviy ahvolni to’liq o’zlashtirishning asosini tashkil qiladi. Quyida bugungi kunda amalda bo’lgan, ya’ni 2002 yil 27-dekabrda tasdiqlangan buxgalteriya balansining kengaytirilgan shakli keltirilgan.
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo‘jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to‘playdi hamda oshkor qiladi.Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o‘z sarmoyasi, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo‘ladi.
Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to‘g‘ri oshkor qilinishi va foydalanuvchilarga tushunarli bo‘lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to‘ldiriladi
Balans ma’lumotlarida ishlab chiqarishni uzluksiz olib borish uchun zarur bo’lgan va hisobot tuzish davriga qiymat shaklidagi mol-mulki hamda uni qoplashga jalb qilingan manbalari o’z aksini topadi. Bu ko’rsatkichlar mol-mulk hajmi, tarkibi va qiymatini qay darajadaligini ifodalaydi. Shuningdek, mol-mulkning moliyalashtirish manbalari, ya’ni o’ziga tegishli manbalar va chetdan qarzga jalb qilingan manbalar holati ham passivda keltirilgan. Balansdagi har bir band va bo’lim korxonalarning moliyaviy holatiga bog’liq, shuning uchun ham uni chuqur o’rganish lozim.
Balans yordamida xo`jalik mablag`lari, ularning holati, mavjudligi, joylanishi va tashkil topish manbalari to`g`risidagi ma’lumotlarga ega bo`linadi. Balans usulidan faqat buxgalteriya hisobidagina foydalaniladi deb tushunish noto`g`ridir. Bu usuldan rejalashtirish, ta’minot, statistika hisobida va operativ hisobda ham keng foydalaniladi. Shuning uchun ham balans usuli yordami bilan ma’lumotlarni umumlashtirish ko`p fanlarda qo`llaniladigan umumiy usullar qatoriga kiradi. Buxgalteriya hisobida xo`jalik mablag`lari ikki tomonlama, ya’ni ularning tarkibi va joylanishiga hamda kelib chiqish manbalariga ko`ra aks ettirilishi hisobga olinib, balanslar tuzilayotganda ularda aks ettirilayotgan ma’lumotlar tengligiga e’tibor qilinadi. Korxona xo`jalik mablag`larining turlari va joylanishi hamda bu mablag`larning tashkil topish manbalari buxgalteriya balansining ikki tomonini tashkil qiladi. Buxgalteriya balansida korxonaning xo`jalik mablag`lari va ularning tashkil topish manbalari umumlashtirilib, odatda, kunning ohiriga (banklarda) yoki hisobot davridan keyingi oyning birinchi kuniga pul o`lchovida tuziladi. Korxonalarda hisobot davrida sodir bo`lgan xo`jalik muomalalari maxsus hujjatlarda qayd qilinadi. Bu hujjatlarga asoslanib buxgalteriya provodkalari tuziladi va ular buxgalteriya hisobining sintetik schyotlariga tarqatiladi. Hisobot davri ohirida sintetik schyotlar bo`yicha aylanma vedomost tuziladi. Bunda hisobot davri boshidagi har qaysi sintetik schyotning boshlang`ich qoldig`i, hisobot davrida sodir bo`lgan aylanma summasi va hisobot davri ohiriga qoldiq summasi ko`rsatiladi. Shuni qayd qilib o`tish kerakki, korxona xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining kundalik xo`jalik faoliyatiga buxgalteriya balansi yordamida to`la baho berib bo`lmaydi. Darhaqiqat, kundalik xo`jalik faoliyatidagi o`zgarishlarni aks ettirib turish uchun buxgalteriya hisobining joriy ma’lumotlarini hisobga oluvchi schyotlar tizimi usulidan foydalaniladi. Lekin xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining harakatini, ularda sodir bo`lgan o`zgarishlarni ma’lum bir sanaga to`plab aks ettirish talab qilinadi, chunki bunday yig`ib tasvirlash korxona xo`jalik mablag`larining, bir tomondan, tarkibi va holatidagi davriy o`zgarishni ko`rsatsa, ikkinchi tomondan, ularning tashkil topish manbalaridagi o`zgarishlarni aks ettiradi, shu bilan birga, u xo`jalik faoliyatining holatini iqtisodiy tahlil qilishda zarur hulosalar olish uchun muhim material hisoblanadi.
Balans suzi ikkita lotin suzlaridan iborat bulib, "bis" -ikki karra (marta) va "lanx" -tarozi pallasi, ya`ni muvozanat xolida turgan ikkita tarozi pallasi anglatadi.
Buxgalteriya balansi ikki kismdan iborat jadval kurinishdan iboratdir. Uning chap kismi aktiv deb nomlanadi va unda fakatgina xujalik mablaglari aks ettiriladi, ung tomoni esa passiv deb nomlanib, unda korxona xujalik mablaglarining manbasi va korxona majburiyatlari aks ettiriladi.
Balans ma’lumotlarid aishlab chiqarishni uzluksiz olib borish uchun zarur bo‘lgan va hisobot tuzish davriga qiymat shaklidagi mol-mulki hamda uni qoplashga jalb qilingan manbalar o‘z aksini topadi. Bu ko‘rsatkichlar mol-mulk hajmi,tarkibi va qiymatini qay darajadaligini ifodalaydi.Shuningdek, mol-mulkning moliyalashtirish manbalari,ya’ni o‘ziga tegishli manbalar va chetdan qarzga jalb qilingan manbalar holati ham passivda keltirilgan. Balansdagi har bir band bo‘lim korxonalarning moliyaviy holatiga bog‘liq,shuning uchun hamuni chuqur o‘rganish lozim.
Aktivda:
I bo’lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo’lim. Joriy aktivlar.
Passivda:
I bo’lim. O’z mablag’larining manbalari va II bo’lim. Majburiyatlarga bo’linadi.
Balans ko’rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlab olish mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig’indisiga teng. Хo’jalik yurituvchi subyektning o’z mablag’lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng.
Uning aktivi va passivida ham balans moddalari ikkiga bo’lib ko’rsatiladi:
«Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo’lish degan so’zlardan kelib chiqqan. Shuning uchun aktiv deganda mablag’lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko’rsatuvchi mablag’lar guruhlanishini tushunish kerak.
Aktivqism – asosiy va aylanma mablag‘larning holatini ko‘rsatib, moliyaviy xo‘jalik jarayonini yuritish vazifasini bajarishda bu mulklardan foydalanadi. Mulk to‘plangan moliyaviy hamda davlat tashkilotlari mablag‘i, xususiy shaxslar jamg‘armasi, hissador va ta’sischilarning ulushi, bank krediti, chetellik sarmoyadorlar va hokazo mablag‘lar evaziga sotibolinadi. Ayrim hollarda ta’sischilar asosiy vosita va moddiy boyliklarning o‘zini berishi ham mumkin. Asosiy va aylanma mablag‘lar ishlab chiqarish faoliyati uzluksiz yuritishga xizmat qiladi. O‘z-o‘zidan bu faoliyat davomida o‘zgaradi, harakatda bo‘ladi va tarkibi yanada yangilanadi.
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo’lgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o’zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini ko’paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo’lishi.
Passiv qism- xo’jalik yurituvchi subyektning qarzdorlik majburiyatlari va korxonaning kapital qismini o’zida aks ettiradi. Passivni shuning uchun 2 qismga ajratish mumkin: Majburiyatlar va Xususiy kapital.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish kabi so’zlarning ildizidan olingan. Тarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo’llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bo’lgan munosabatda o’zboshimchalikdan o’zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo’lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini qanday maqsadlarga mo’ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo’ldi.
Passivining 1-bo‘limi “O‘z mablag‘lari manbalari”deb nоmlanib, bunda ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezerv kapital, taqsimlanmagan fоyda yoki qоplanmagan zarar, maqsadli tushum va fоndlar kelgusi davr sarflari va to‘lоvlari uchun rezervlar, kelgusi davr darоmadlari aks ettiriladi. Passivning «Ustavkapitali» bandida xo‘jalik faоliyatini yuritish uchun ajratilgan mablag‘lari ko‘rsatiladi. Hissadоrlik jamiyatlarida esa har bir qatnashchining qo‘shgan hissasi ustav fоndida ko‘rsatiladi. Dividend sifatida taqsimlanadigan sоf fоyda hajmi ham qo‘shilgan hissaga qarab aniqlanadi. Har bir qatnashchi shaxsiy hissasiga qarab kоrxоnaning xo‘jalik va mоliyaviy faоliyatiga aralashadi. Hamkоrlikdagi, hissadоrlik, qo‘shma va kichik kоrxоnalarning nizоm jamg‘armasi hajmi qatnashchilar qo‘shgan badallar miqdоriga bоg‘liq bo‘ladi.
Balans passivining ikkinchi bo‘limi “Majburiyatlar” deb nоmlanib, undakоrxоnaning uzоq muddatli va jоriy majburiyatlari aks ettiriladi. Uzоq muddatli majburiyatlarga uzоq muddatli bank kreditlari va uzоq muddatli qarzlarva shu kabi uzоq muddatli majburiyatlar kiritiladi. Bank kreditlari ishlab chiqarishni texnik jihоzlash,asоsiy vоsitalar sоtib оlish va ko‘rish, asоsiy pоda tashkil qilish va bоshqa ko‘pgina istiqbоlli lоyihalarni mablag‘bilan ta’minlash maqsadida оlinishi mumkin. Qarzlar bandida esa bоshqa kоrxоnalardan (bankdan tashqari) оlingan qarz summalari ko‘rsatiladi. Bu bandlarni to‘ldirish uchun zarur ma’lumоtlar «Banklarning uzоq muddatli kreditlari» va «Uzоq muddatli qarzlar» schyotlar qоldig‘idan оlinadi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki kelajakda o’zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi.
Majburiyatlarni uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko’rsatish yo’li bilan to’lashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o’zida majassamlashtirishi;
b) subyekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo’lishi.
Balans passivi ma’lumotlari asosida quyidagilarni bilib olish mumkin:
-Mablag’lar qaysi manbalardan kelib tushganligini;
-Mablag’lar kimga tegishli ekanligi ( o’ziniki yoki jalb qilingan);
-Mablag’larning belgilangan maqsadi qanday ekanligi.3
3Abdibayeva T. Xotamov K. «Buхgalтeriya hisobi nazariyasi» fanidan ma’ruza matni Oz Res DSQ Soliq akademiyasi Toshkent -2015

Aktiv va passivning xar bir elementi mablag’lar turi yoki ularning manbai balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi: «Asosiy vositalar», «Тugallanmagan ishlab chiqarish», «Тayyor mahsulot», «Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol yetkazib beruvchilardan qarzlar» va boshqa moddalar.

Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu talab aktivda ham, passivda ham mablag’larning bir xil hajmda, faqat har xil guruhlanishda ko’rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo’yicha, passivda - manbalari bo’yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so’zi tenglik, barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so’zi bilan belgilanadi.Balans korxonaning xo’jalik mablag’larini ma’lum bir sanaga tavsiflab, uning o’tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini ko’rsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag’larining turlari va ularning manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo’lgan xo’jalik yuritish subyektlari ishining yakunlari to’g’risidagi hisobotdir.
Buxgalteriya balansining asosiy elementlari – aktivlar, kapital va majburiyatlardir.
6. Aks ettirishob’ektiga ko‘ra:balanslar mustaqil va alohida balansga ajratiladi. Mustaqil balansni yuridik shaxs bo‘lgan korxonalar tuzadi. Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo‘linmalari (filiallar, sexlar, korxonaning avtotransport va turar-joy hamda kommunal xo‘jaliklari) tuzadi. 7. Тozalanish usuli bo‘yicha: brutto-balans va netto-balanslarga bo‘linadi.
Balansga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardir:
-balansning to‘g‘riligi;
-balansning realligi;
-balansning yaxlitligi;
-balansning izchilligi;
-balansning tushunarliligi,
Shuningdek, buxgalteriya balansi quyidagi elementlarni o‘zichiga oladi:
-korxona egalik qiladigan vositalarni aks ettiruvchi aktivlar;
-korxona tasarrufidagi o‘z sarmoyasi;
-keyinchalik belgilanishi bo‘yicha qaytarilishi lozim bo‘lgan aktivlarni sotib olish, hosil qilish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlar.4
Mоliyaviy tahlilning muhim xususiyatlaridan biri kоrxоna mulki, zahiralar va xarajatlarni har tоmоnlama o‘rganishdir. Bunday mablag‘lar tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari, ya’ni xоm ashyo va materiallar, sоtib оlingan yarim fabrikatlar va kоmplektlоvchi buyumlar, kоnstruktsiya va detallar, ikkilamchi materiallar va o‘rnatilgan asbоb-uskunalar, ehtiyot qismlar, parvarish va bоquvdagi chоrva mоllari, urug‘va yem-xashak, arzоn bahоli va tez eskiruvchi buyumlar va bоshqalar kiradi. Ular kоrxоnaning birme’yorida ishlashi hamda mahsulоt ishlab chiqarishi va shartnоma bo‘yicha sоtish rejasini ta’minlashga yetarlibo‘lishi lоzim.
Buxgalteriya balansi tahlilining mazmuni – korxonaning mulkiy holati va uning o‘zgarishlariga, aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibi va o‘zgarishlariga, balans moddalarining likvidlik darajasiga, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning to‘lov layoqatiga, moliyaviy barqarorligiga, ish aktivligiga, raqobatbardoshligi va iqtisodiy tahlikalarga bardoshligiga baho berishdan iborat.

Kоrхоnа mоliyaviy-хo’jаlik fаоliyatini buхgаltеriya bаlаnsi аsоsidа dаstlаbki bаhоlаsh hisоbоt yili охiridа bo’lgаn bаlаns mоddаlаrini yil bоshigа bo’lgаn mа’lumоtlаr bilаn tаqqоslаsh vа chеtgа chiqishlаrni аniqlаsh yo’li bilаn аmаlgа оshirilаdi. Bаlаnsning аyrim mоddаlаri bo’yichа o’zgаrishlаr kоrхоnа хo’jаlik fаоliyati nаtijаsidа sоdir bo’lаdi.

Bаlаnsni tаhlil qilishdа uning tuzilmаsi аniqlаnаdi vа хo’jаlik fаоliyati nаtijаsidа mаblаg’lаr hаmdа ulаrning mаnbаlаri tаrkibidа sоdir bo’lgаn o’zgаrishlаr o’rgаnilаdi; mаblаg’lаr qаnchаlik to’g’ri jоylаshtirilgаnligi аniqlаnаdi vа kоrхоnа mоliyaviy аhvоligа dаstlаbki bаhо bеrilаdi.
Tаhlil qilinаyotgаn kоrхоnаning mulkiy hоlаtini buхgаltеriya bаlаnsi аsоsidа tаhlil qilishdа ulаrni tаvsiflоvchi ko’rsаtkichlаr hisоblаb chiqilаdi, ulаrning bir yildаgi vа qаtоr yillаrdаgi o’zgаrishlаri аniqlаnаdi.
Korxonalarning moliyaviy tahlili jarayonida buxgalteriya balansining ahamiyati katta hisoblanadi. Buni O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya balansi”ni tasdiqlashhaqidagi 15-son BHMSdan ham ko’rish mumkin:
“Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo’jalik yurituvchi subyektning mulkiy ahvoli haqidagi axborotni to’playdi hamda oshkor qiladi”5. Bundan ko’rish mumkinki, korxonalarda buxgalteriya balansi korxonaning moliyaviy ahvoli haqida ma’lumotni qisqa ko’rinishda o’zida aks ettiradi. Bu esa uning moliyaviy holatini tahlil etish uchun zarur omillardan biridir.
Mazkur standartning maqsadi Buxgalteriya balansida aktivlar, o’z sarmoyasi va mayburiyatlarning moHiyati va taqdim `etilishini belgilash hisoblanadi. Standart moliyaviy Hisobotning tarkibiy qismi sifatida Buxgalteriya balansini topshirish chog’ida oshkor qilinadigan axborotga qo’yiladigan talablarni o’z ichiga oladi. Ushbu talablar boshqa standartlarda mavyud bo’lgan hamda Buxgalteriya Hisobining o’ziga hos muammolarini qamrab oladigan oshkor qilish talablariga muvofiq to’ldirilishi mumkin.
5.O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya balansi” to’g’risidagi 15-sonli Buxgalteriya Hisobi Milliy standarti Umumiy qoidalar 12.03.2003)

Buxgalteriya balansi likvidligi koeffitsientlari tahlili.

Buxgalteriya balansi va uning tarkibini tahlil qilish korxonalarda moliyaviy holat qandayligini ko’rsatib beruvchi asosiy ko’rsatkichlarda biri hisoblanadi. Bunda balans tahlilini olib borishda likvidlik degan tushuncha mavjuddir. Bu buxgalteriya balansining asosiy tahlil omillaridan biridir. Bu korxonaning moliyaviy tahlili jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Aytish joizki, likvidlik so’zi ba’zi adabiyotlarda to’lov qobiliyati yoki to’lovga qobiliyatlik darajasi deb ham atalgan.
Likvidlik nima deganda,avvalo bu atamaga iqtisodchi olimlarning bergan tariflarini ko’rib chiqish zarur.
Iqtisodchi olim E.Akramovning fikricha, balans likvidligi bu – balansning aktiv tomonidagi bir davrga borib naqd pulga aylanadigan mablag’lar bilan shu davrda qaytariladigan majburiyatlarni solishtirish demakdir.
Likvidlikning eng umumiy ta'rifi L.V. Dontsova tomonidan berilgan: "O'z majburiyatlarini o'z vaqtida va to'liq to'lash qobiliyati." L.T. Gilyarovskaya ushbu tushunchani aniqlashtirib, to'lov vositasi sifatida joriy aktivlarni ko'rsatib, G.V. Savitskaya - faqat pul mablag'lari. E.A. Marokaryan, S.M. Pyastolov, L.L. Ermolovich va L.E. To'lov qobiliyatining mohiyatini ochib berishda Basovskiy faqat tashkilotning tashqi majburiyatlarini hisobga oladi. Eng tor ko'rinish V.V.da aks etgan. Kovaleva, to'lov qobiliyatini "zudlik bilan to'lashni talab qiladigan kreditorlik qarzlari bo'yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun etarli bo'lgan pul mablag'lari va ularning ekvivalentlari" deb hisoblaydi. A.D.da biroz boshqacha yondashuvni kuzatish mumkin. Sheremeta - to'lov qobiliyati moliyaviy barqarorlikning tashqi ko'rinishidir va uzoq muddatli shakllanish manbalari bilan joriy aktivlarning xavfsizligini aks ettiradi.E.A. Markaryan va L.E. Bassovskiy likvidlikni tashkilotning joriy aktivlardan foydalangan holda qisqa muddatli majburiyatlarini to'lash qobiliyati deb tushunadi. Kreinina to'lov qobiliyatini aniqlaydi, O.V. Efimova - hozirgi to'lov qobiliyati, V.V. Kovalyov va S.M. Pyastolov - korxonaning likvidligi. G.V. Savitskaya "korxonaning likvidligi" tushunchasini ko'rib chiqishda nafaqat ichki, balki qarz manbalarini ham to'lov vositasi sifatida foydalanish mumkinligini ko'rsatadi. I.A. Blank, o'z navbatida, korxonaning likvidligini uning bankrotlik yoki o'z-o'zini tugatishda tezkor amalga oshirish imkoniyati sifatida belgilaydi. Bundan tashqari, “aktivlarning likvidligi” va “likvidlik balansi” tushunchalarini ajratib oling. Aktivlarning likvidligi deganda qobiliyat tushuniladiaktivlarni naqd pulga aylantirilishi kerak, bunda likvidlik darajasi ushbu ayirboshlash uchun zarur bo'lgan vaqt bilan belgilanadi.

6B.Isroilov, T.Abdibayeva, «Xo’jalik faoliyati tahlili» o’quv-uslibiy taminot hujjatlari SA Toshkent 2015

Bundan tashqari, buxgalteriya va tahliliy adabiyotlarda likvid aktivlar tushunchasi ko'pincha bitta ishlab chiqarish tsikli, yil davomida ishlatiladigan aktivlarga toraytirilgan. Balansning likvidliligi korxonaning majburiyatlari uning aktivlari bilan qoplanganligini, pulga aylantirish muddati majburiyatlarning tugash sanasiga to'g'ri kelishini aks ettiradi.
Yuqoridagi fikrlarni hisobga olgan holda, "likvidlik" va "to'lov qobiliyati" tushunchalarining mohiyatini tushuntirish tavsiya etiladi. To'lov qobiliyati deganda tashkilotning barcha majburiyatlarni o'z vaqtida va to'liq to'lash qobiliyatini anglatadi va likvidlikni ko'rib chiqishda biz "aktivlar likvidligi", "balans likvidligi" va "korxona likvidligi" tushunchalarini bir-biridan ajratamiz.
Korxonaning likvidligi - bu eng sig'imli tushunchadir, uning ajralmas elementi bu balans likvidligi bo'lib, bu o'z navbatida tashkilot aktivlarining likvidligiga bog'liqdir.
Likvidlik ko‘rsatkichlari haqida gap ketganda avval likvidlik atamasi bo‘yicha kelishib olish kerak bo‘ladi. Chunki, likvidlik iqtisodiy fanlarda korxona aktivlariga nisbatan ham ishlatiladigan tushunchadir.Tadqiqotlardan ko‘rinadiki, likvidlik – bu korxona aktivlarini pulga aylanish tezligi hisoblanadi. Ya’ni korxona aktivlari likvidlik darajasiga ko‘ra, tez likvidli (joriy aktivlar) va sekin pulga aylanadigan (uzoq muddatli aktivlar) aktivlarga bo‘linadi. Bundan likvidlik atamasi korxona mablag‘ini bir shakldan ikkinchi bir shaklga o‘tishida qoplanish tezligini ifodalayotganligini ko‘rish mumkin.
Korxona moliyaviy holati tahlil qilinayotganda likvidlik atamasidan foydalaniladi. Ba’zi olimlar likvidlik ko‘rsatkichlarini korxona to‘lov qobiliyati ko‘rsatkichlari deb atashadi. Chunki, likvidlik koeffitsientlari o‘zida majburiyatlar va joriy aktivlarning nisbiy natijasini ko‘rsatgani va majburiyatlarning joriy aktivlar orqali qoplanishini anglatganligi uchun shunday nomlash keng tarqalgan Fikrimizcha, bu ko‘rsatkichlarni likvidlik deb yuritilishi maqsadga muvofiq. Chunki, joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga nisbati to‘lov qobiliyatini emas, balki aktivlar orqali majburiyatlarni qoplash darajasini ko‘rsatib beradi. To‘lov qobiliyati esa – bu xo‘jalikning muddati kelgan to‘lov majburiyatlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni yetarlilik darajasini anglatadi. Likvidlik atamasining mohiyati mablag‘ning bir turini ikkinchisiga aylanish darajasini ko‘rsatib beradi. Likvidlik koeffitsientlari ham mohiyatan joriy majburiyatlarni joriy aktivlarga aylanish darajasini aks ettiradi.
Balansning likvidligi Korxonaning majburiyatlari uning aktivlari bilan qoplanadigan darajasi, pul davri konvertatsiya qilingan davrga to'g'ri keladi
Balans likvidligi- bu korxona majburiyatlarini uning aktivlari bilan qamrab olish darajasi, pulni konvertatsiya qilish darajasi majburiyatlarning muddatiga to'g'ri keladi.
Likvidlikning o'zgarishini kompaniyaning aylanma mablag'lari qiymatining dinamikasi bilan ham baholash mumkin. Ushbu qiymat barcha qisqa muddatli majburiyatlarni to'lashdan keyin mablag'lar qoldig'ini aks ettirgani uchun uning o'sishi likvidlik darajasining o'sishiga mos keladi.Korxonaning likvidligi Tashkilotning ichki to'lov vositalaridan va qarz mablag'laridan foydalangan holda qisqa muddatli majburiyatlarni to'lash qobiliyati tashkilotning samarali iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish qobiliyatining uning likvidligi va to'lov qobiliyatiga yuqori darajada bog'liqligi ushbu sohadagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo'yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish uchun doimiy ravishda monitoring o'tkazilishini talab qiladi.
Ushbu maqsadni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bosqichma-bosqich likvidlik va to'lov qobiliyatini tahlil qilish tavsiya etiladi.To'g'ridan-to'g'ri tahliliy protseduralarni amalga oshirishdan oldin, ma'lumotlarning sifatini baholash kerak, chunki tahlil samaradorligi va uning asosida qabul qilingan boshqaruv qarorlarining samaradorligi dastlabki ma'lumotlarning ishonchliligiga bog'liq. Buning uchun buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarning ichki auditini o'tkazish kerak.Korxonaning to'lov qobiliyatining eng keng tarqalgan belgisi uning umumiy aktivlarining uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlardan oshishi, likvidlilik - joriy aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlardan ortiqligi. Likvidlik va to'lov qobiliyatini aniqroq baholash likvidlik balansini tahlil qilish imkonini beradi. Balans likvidliligini tahlil qilish aktivlarni ularning likvidlik darajasi bo'yicha guruhlangan aktivlar bo'yicha muddati bilan guruhlangan majburiyatlar bo'yicha taqqoslashdan iborat.
Korxonaning to'lov qobiliyatini farqlashi kerak, ya’ni qarzni oxiriga etkazish uchun kutilgan qobiliyat, valikvidlilik, ya’ni hozirgi vaqtda qarzlarni to'lash uchun mavjud bo'lgan pul mablag'lari va boshqa mablag'larning etarliligi. Biroq, amalda to'lov qobiliyati va likvidlik tushunchalari, odatda, sinonimlar sifatida ishlaydi.Korxonaning to'lov qobiliyati va likvidligining muhim ko'rsatkichidir sof aylanma mablag'lar, joriy aktivlar va joriy majburiyatlar o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Agar joriy aktivlar qisqa muddatli majburiyatlardan oshsa, kompaniya o'z aylanma mablag'lariga ega. Ushbu indikator sof joriy aktivlar deb ham ataladi.Aksariyat hollarda aylanma mablag'lar miqdorini o'zgartirishning asosiy sababi tashkilot tomonidan olingan foyda (yoki yo'qotish) hisoblanadi.Qisqa muddatli majburiyatlarga nisbatan joriy aktivlarning avvalroq o'sishi natijasida aylanma mablag'larning o'sishi, odatda, pul oqimi bilan birga keladi. Agar aylanma mablag'larning o'sishi qisqa muddatli majburiyatlarning o'sishi orqasida qoladigan bo'lsa, o'z aylanma mablag'larining pasayishi, odatda, kreditlar va qarzlarni qabul qilinishi bilan bog'liqdir.O'z aylanma mablag'larini naqd pulga oson aylantirish kerak. Agarda joriy aktivlar ularning turlarini sotish qiyin bo'lgan holatlarning katta qismi, bu korxonaning to'lov qobiliyatini pasaytirishi mumkin.
Buxgalteriya hisobida likvidlikqarz oluvchining qarzdorni o'z vaqtida to'lash qobiliyatining o'lchovidir. Ko'pincha koeffitsient yoki foiz bilan tavsiflanadi. Likvidlik deganda korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarni bajarish qobiliyati tushuniladi. Buning eng oson yo'li naqd pul bilan amalga oshiriladi, chunki ular osongina boshqa barcha aktivlarga aylantiriladi.
Likvidlik koeffitsientlari - kompaniyaning joriy (joriy) aktivlar bo'yicha joriy qarzni to'lash qobiliyatini aniqlash uchun kompaniyaning hisobotlari (kompaniyaning balans shakli-1-shakl) asosida hisoblangan moliyaviy ko'rsatkichlar. Ushbu ko'rsatkichlarning ma'nosi bu qarzlarni to'lashni ta'minlashi kerak bo'lgan korxonaning joriy qarzlari miqdorini va uning aylanma mablag'larini taqqoslashdan iborat.
Asosan korxona faoliyatini tahlil qilishda likvidlikning 3 xil turi qo‘llaniladi:

Joriy likvidlik koeffitsienti;

Tez likvidlik koeffitsienti;

Mutloq likvidlik koeffitsienti

1.Joriy likvidlik koeffitsienti - joriy aktivlarni qisqa muddatli majburiyatlarga (joriy majburiyatlarga) bo'lish yo'li bilan hisoblanadi. Hisoblash uchun dastlabki ma'lumotlar kompaniyaning balans ma'lumotlarini o'z ichiga oladi. Ba'zan joriy nisbati umumiy likvidlik nisbati sinonimi sifatida ishlatiladi. Ammo, umumiy holda, bu har xil koeffitsientlar va turli formulalar yordamida hisoblab chiqiladi. Birinchisi joriy majburiyatlarda foydalanmasa, ikkinchisida uzoq muddatli majburiyatlar mavjud. Joriy likvidlik koeffitsienti kompaniyaning joriy (qisqa muddatli) majburiyatlarni faqat joriy aktivlardan foydalangan holda to'lash qobiliyatini ko'rsatadi. Bu nisbat qancha yuqori bo'lsa, korxonaning to'lov qobiliyati shunchalik yaxshi bo'ladi. Ushbu ko'rsatkich barcha aktivlarni zudlik bilan sotish mumkin emasligini hisobga oladi.
Joriy aktivlarning likvidlik ko'rsatkichlariga quyidagi omillar ta'sir qiladi:

tashkilot mulkining tarkibi, ya'ni. joriy aktivlarning mos qiymatini o'zgartirish;

joriy aktivlarni shakllantirish manbalarining tarkibi, ya'ni. joriy majburiyatlar miqdorining o'zgarishi.

Joriy (umumiy) likvidlik koeffitsienti (qoplash koeffitsienti; joriy nisbat, CR) - bu joriy (joriy) aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlarga (joriy majburiyatlar) nisbati teng bo'lgan moliyaviy nisbat. Bu eng keng tarqalgan va tez-tez ishlatiladigan likvidlik ko'rsatkichidir.

Uning formulasi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:
CR=
Bu yerda:
CR- joriy aktiv koeffitsienti
CA- aylanma aktivlar
CL- qisqa muddatli majburiyatlar
Joriy likvidlik koeffitsienti normal holatda 1 dan 2 gacha bo'lgan qiymata bo’lishi lozim., 2-belgidan oshish mablag'larni taqsimlashda mantiqsizlikni va 1 dan past bo'lgan koeffitsient ularning etishmasligini ko'rsatadi.3 dan oshiq boshlanish kapitalning mantiqsiz tuzilishini ko'rsatishi mumkin. Ammo shuni yodda tutish kerakki, faoliyat sohasiga, aktivlarning tarkibi va sifatiga va boshqalarga qarab, koeffitsientning qiymati juda katta farq qilishi mumkin.Shuni ta'kidlash kerakki, bu nisbat har doim ham to'liq tasvirni bermaydi. Odatda, kichik zaxiralari bo'lgan va veksellarda pul olish oson bo'lgan korxonalar katta zaxiralar va tovarlarni kredit bo'yicha sotish bilan shug'ullanadigan kompaniyalarga nisbatan past nisbatda harakat qilishlari mumkin.
Joriy aktivlarning adekvatligini tekshirishning yana bir usuli shoshilinch likvidlikni hisoblashdir. Ushbu ko'rsatkich banklar, etkazib beruvchilar, aktsiyadorlar uchun qiziqish uyg'otadi, chunki kompaniya kutilmagan xarajatlarni darhol to'lashi kerak bo'lgan holatlarga duch kelishi mumkin. Bu uning barcha pul mablag'lari, qimmatli qog'ozlar, debitorlik qarzlari va boshqa to'lov vositalariga, ya'ni naqd pul bilan tugatilishi mumkin bo'lgan aktivlarning bir qismiga muhtojligini anglatadi.
2.Tez (shoshilinch) likvidlik koeffitsienti- ushbu koeffitsient kompaniyaning joriy (qisqa muddatli) majburiyatlarini joriy aktivlar hisobiga qoplash qobiliyatini tavsiflaydi. U joriy likvidlik koeffitsientiga o'xshaydi, lekin undan farq qiladi, chunki uni hisoblashda foydalaniladigan joriy aktivlar tarkibiga faqat yuqori va o'rta likvidli aylanma mablag'lar kiradi (operatsion hisoblardagi pullar, likvid materiallar va xom ashyo, tovarlar va tayyor mahsulotlar zaxiralari, debitorlik qarzlari, qisqa muddatli qarz.
Bunday aktivlarga tugallanmagan ishlar, shuningdek maxsus komponentlar, materiallar va yarim tayyor mahsulotlar zaxiralari kirmaydi. Ma'lumotlar manbai kompaniyaning balansi joriy likvidlilikka o'xshaydi, ammo inventarizatsiya aktivlarga kiritilmaydi, chunki ularning majburiy yo'qotishlari barcha joriy aktivlar orasida maksimal bo'ladi.
Uning formulasi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:
QR=
Bu yerda:
QR – tez likvidlik koeffitsienti
CA- aylanma aktivlar
Inv- tovar zahiralari
CL- qisqa muddatli majburiyatlar.
Bu muhim moliyaviy koeffitsientlardan biri bo'lib, kompaniyaning qisqa muddatli majburiyatlarining katta qismi turli hisoblardagi mablag'lar, qisqa muddatli qimmatli qog'ozlar, shuningdek qarzdorlar bilan hisob-kitoblardan tushumlar hisobidan darhol to'lanishi mumkinligini ko'rsatadi. Ko'rsatkich qanchalik yuqori bo'lsa, korxonaning to'lov qobiliyati shunchalik yaxshi bo'ladi. 0,8 dan yuqori koeffitsient qiymati normal deb hisoblanadi (ba'zi tahlilchilar 0.6-1.0 koeffitsient qiymatini maqbul deb hisoblashadi), ya'ni joriy faoliyatdan keladigan pul va kelajakdagi daromadlar tashkilotning joriy qarzlarini qoplashi kerak.
Shoshilinch likvidlik darajasini oshirish uchun tashkilotlar o'z aylanma mablag'larini ko'paytirish va uzoq muddatli kreditlar va zayomlarni jalb qilishga yo'naltirilgan choralarni ko'rishlari kerak. Boshqa tomondan, 3 dan oshiq qiymat mantiqiy bo'lmagan kapital tuzilishini ko'rsatishi mumkin, bu aktsiyalarga investitsiya qilingan mablag'larning aylanishi sekinlashishi, debitorlik qarzlarining o'sishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Shu munosabat bilan mutlaq likvidlik koeffitsienti 0,2 dan oshishi joriy to'lov qobiliyatini litmus sinovi sifatida xizmat qilishi mumkin. Mutlaq likvidlik koeffitsienti tashkilotning yaqin kelajakda eng likvid aktivlar (naqd pul va qisqa muddatli qimmatli qog'ozlar) hisobidan qisqa muddatli qarzning qanchasini qoplashi mumkinligini ko'rsatadi.Ushbu koeffitsient kompaniyani mahsulotlarni sotish bilan bog'liq qiyinchiliklar yuzaga kelganda o'z majburiyatlarini to'lash qobiliyatini aks ettiradi.
Mutloq likvidlik koeffitsienti-bu naqd pul va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarning qisqa muddatli majburiyatlarga (joriy majburiyatlar) nisbati teng bo'lgan moliyaviy nisbat. Ma'lumotlar manbai - bu kompaniyaning joriy likvidliligi bilan bir xil tarzda balans hisoboti, faqat aktivlar tarkibida faqat pul mablag'lari va ularning ekvivalentlari hisobga olinadi, hisoblash formulasi quyidagicha:
AR=
Bu yerda:
AR- mutloq likvidlik koeffitsienti
Cash- pul mablag’lari
MS- qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar
CL- qisqa muddatli majburiyatlar
0,2 dan yuqori koeffitsient normal hisoblanadi. Ko'rsatkich qanchalik yuqori bo'lsa, korxonaning to'lov qobiliyati shunchalik yaxshi bo'ladi. Boshqa tomondan, yuqori ko'rsatkich mantiqsiz kapital tuzilishini, pul mablag'lari va hisobvaraqlardagi mablag'lar ko'rinishidagi ishlamayotgan aktivlarning juda yuqori ulushini ko'rsatishi mumkin.Boshqacha qilib aytganda, agar naqd pul qoldig'i hisobot sanasida saqlanib qolsa (asosan kontragentlardan teng to'lovlar oqimini ta'minlash orqali), qisqa muddatli qarzni hisobot sanasida besh kun ichida to'lash mumkin.
Yuqoridagi tartibga soluvchi cheklov moliyaviy tahlilning xorijiy amaliyotida qo'llaniladi. Shu bilan birga, Rossiya tashkilotlarining normal likvidlik darajasini saqlab qolish uchun naqd pul miqdori joriy majburiyatlarning 20 foizini qoplashi kerakligi haqida aniq asos yo'q.
Joriy, tezkor va mutloq likvidlilik koeffitsienti avtomatik ravishda dasturdagi balans hisobiga ko'ra hisoblanishi mumkin "
Balans likvidligini tahlil qilish aktivlarni taqqoslash ularning likvidligi darajasi bo'yicha guruhlangan va likvidliligi pasaytirilgan tartibida joylashtirilgan javobgarlikmajburiyatlari, etukligi bo'yicha guruhlangan va o'sib boradigan tartibda joylashtirilgan. Korxonaning barcha aktivlari likvidlik darajasiga, ya'ni naqd pulga aylanish tezligiga qarab shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo'linishi mumkin.
Sof aylanma mablag'lar. Sof aylanma mablag'lar korxonaning moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun zarurdir. Sof aylanma mablag'lar joriy aktivlar va qisqa muddatli majburiyatlar, shu jumladan qisqa muddatli qarz mablag'lari, kreditorlik qarzlari, ekvivalent majburiyatlar o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Sof aylanma mablag'lar - o'z aylanma mablag'lari va uzoq muddatli qarz mablag'lari, shu jumladan kvaziy kapital, jalb qilingan mablag'lar va boshqa uzoq muddatli majburiyatlardan tashkil topgan aylanma mablag'larning bir qismi. Uni hisoblash formulasi quyidagicha:
Sof aylanma mablag’ = aylama aktivlar-qisqa muddatli majburiyatlar.
Sof aylanma mablag'korxonaning moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun zarurdir, chunki joriy aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlardan ortiq bo'lishi nafaqat kompaniya o'zining qisqa muddatli majburiyatlarini to'lashi, balki o'z faoliyatini kengaytirish uchun zaxiralarga ega ekanligini anglatadi. Sof aylanma mablag 'noldan yuqori bo'lishi kerak.Aylanma mablag'larning etishmasligi korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarni o'z vaqtida to'lashga qodir emasligidan dalolat beradi. Sof aylanma mablag'larning maqbul talabdan sezilarli darajada oshishi korxona resurslaridan oqilona foydalanilmaganligidan dalolat beradi.
Umuman olganda balans likvidligini har tomonlama baholash uchun korxonaning barcha likvid aktivlari summasining barcha to'lov majburiyatlari (qisqa muddatli, uzoq muddatli, o'rta muddatli) summalariga har xil likvidli aktivlar va to'lov majburiyatlari guruhlari kiritilgan bo'lsa, balans likvidligining umumiy ko'rsatkichidan foydalanish tavsiya etiladi. ko'rsatilgan mablag'lar kelib tushish va majburiyatlarni qaytarish muddatlari nuqtai nazaridan ularning ahamiyatini hisobga olgan holda ma'lum og'irlik omillari bilan.
Aktivlarning birlashgan va tarkib qatorlari bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratish uslubiyoti belgilangan. Ushbu uslubiyot xorij amaliyotiga to‘la mos tushadi va tarkib bo‘yicha nisbiy ifodalardagina farq etadi.
Aktiv tomon:
- doimiy harakatdagi aktivlar (A1);
- tez pulga aylanadigan aktivlar (A2);
- sekin pulga aylanadigan aktivlar (A3);
- qiyin pulga aylanadigan aktivlar (A4).
Passiv tomon:
- to‘lov muddati kelgan majburiyatlar (P1);
- qisqa muddatli majburiyatlar (P2);
- uzoq muddatli majburiyatlar (P3);
- doimiy passivlar (P4)7
Ushbu guruhlarga aktivlar va passivlarning muayyan tarkibiy qismlarini tayinlash shartli va muayyan iqtisodiy vaziyatlarga qarab o'zgarishi mumkin. Shuning uchun siz kiritgan hisoblash tartibi matnda yaxshiroq ko'rsatilgan. Bunday holda, aktivlar va majburiyatlarni guruhlash L.T.ning asarlarida tasvirlangan usul bo'yicha amalga oshiriladi. Balans likvidligini aniqlash uchun ushbu guruhlarning natijalarini aktivlar va passivlar bo'yicha taqqoslash kerak.
Agar quyidagi nisbatlar yuzaga kelsa, balans mutloqo likvid deb hisoblanadi:
A1≥P1;
A2≥P2;
A3≥P3;
A4≤P4.
Quyidagi holatda korxona holati likvid deb hisoblandi:
A1
A2>P2
A3>P3
A4
Quyidagi holatda korxona balansi nolikvid bo’ladi:
A1
A2
A3>P3
A4
Balansda quyidagi holat yuzaga kelsa Likvidga ega bo’lmagan balans vujudga keladi:
A1
A2
A3
A4
7M.Y. Rahimov, N.N. Kalandarova “Moliyaviy tahlil” darslik T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019 330-bet
Balansning likvidligi tashkilotning majburiyatlarini o'z aktivlari bilan qoplash darajasi sifatida belgilanadi, ularning muddati majburiyatlar muddatda bo'lishiga mos keladi. "Likvidlik firmaning qobiliyatidir:
1) kutilmagan moliyaviy muammolar va imkoniyatlar,
2) aktivlarni sotishning o'sishi bilan oshirish,
3) aktivlarni pulga aylantirish orqali qisqa muddatli qarzlarni qoplash. "
Korxonaning egalari uchun likvidlikning etarli emasligi rentabellik, nazoratni yo'qotish va kapital qo'yilmalarning qisman yoki to'liq yo'qotilishi demakdir. kredit uchun qarzdor kam likvidligi qiziqish va qarz asosiy miqdoriga, yoki qarz mablag'lari qisman yoki to'liq zarar to'lash kechikish degani mumkin.
Kompaniyaning likvidliligining hozirgi holati mijozlar va tovarlar va xizmatlar etkazib beruvchilar bilan munosabatlariga ta'sir qilishi mumkin. Bunday o'zgarish ushbu korxona shartnoma shartlarini bajarishga qodir emasligi va etkazib beruvchilar bilan aloqalarning yo'qotilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun likvidlik juda muhimdir.
“To'lov qobiliyati va likvidligi tushunchalari juda yaqin, biroq ikkinchisi ko'proq sarmoyadir. To'lov qobiliyati balans va korxonaning likvidlik darajasiga bog'liq. Shu bilan birga, likvidlik aholi punktlarining mavjud holati va istiqbolini ham tavsiflaydi. Korxona hisobot davrida to'lovchi bo'lishi mumkin, lekin kelajakda salbiy imkoniyatlar mavjud va aksincha.
Iqtisodiy adabiyotlarda joriy uning to'lov qobiliyatini ta'minlash, bankrotlik va korxonaning ixtiyoriy tugatish va joriy aktivlarning likvidligi o'z tez amalga oshirish imkoniyati sifatida jami aktivlari likvidlik farqlash.Balansni likvidliligini tahlil qilish aktivlar uchun aktivlarni solishtirma likvidlik darajasiga qarab taqqoslash, ular bo'yicha qarzlar bo'yicha qisqa muddatli majburiyatlar bilan taqqoslash, ular qaytarishning dolzarbligi bo'yicha guruhlangan.”
Buxgalteriya balansi likvidligini baholashda balansni tuzish davriyligiga (choraklik, yarim yillik va yillik) muhim ahamiyat qaratish lozim. Ko‘pincha korxonalar faoliyatining mavsumga bog‘liqligi, eksport va import qilinadigan mahsulotlar bo‘yicha kontraktatsiya shartnomalarining bajarilishini bog‘liqligiga ko‘ra uni yillik oralig‘ini o‘rganish tavsiya etiladi.
Buxgalteriya balansining likvidlik bo‘yicha belgilangan normalar va ularning mutlaq o‘zgarishlari

O‘zgarishlar tartibi

Mutlaq farqlanishlardagi o‘zgarishlar

Likvidlik darajasi

1-holat

A1>=P1

A2>=P2

A3>=P3

A4<=P4

Mutlaq likvid balans

2-holat

A1<=P1

A2>=P2

A3>=P3

A4<=P4

Likvid balans

3-holat

A1<=P1

A2<=P2

A3>=P3

A4<=P4

Nolikvid balans

4-holat

A1<=P1

A2<=P2

A3<=P3

A4>=P4

Nochorlik holatidagi balans

x

Doimiy harakatdagi aktivlarning to‘lov muddati kelgan majburiyatlardan farqi

Tez pulga aylanadigan aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlar va qarzlardan farqi

Sekin pulga aylanadigan aktivlarning uzoq muddatli majburiyatlardan farqi

Doimiy passivlarning qiyin pulga aylanadigan aktivlardan farqi

x

Balans ifodasi: A1+A2+A3+A4=P1+P2+P3+P4

Buxgalteriya balansi elementlari va jamlangan qatorlarini (moddalarini) o‘zaro nisbatlash asosida likvidlikni nisbiy darajalariga va to‘lovga qobillik darajalariga ham baho berish mumkin.
Balansning likvidligi Korxonaning majburiyatlari uning aktivlari bilan qoplanadigan darajasi, pul davri konvertatsiya qilingan davrga to'g'ri keladi9
Buxgalteriya balansi likvidligi bo’yicha yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va fikrlarni uyg’unlashtirgan holda amaliy tarzda “Umid-Omad Bizness”XK misolida qisqacha balans tahlilini o’tkazamiz:
9M.Y. Rahimov, N.N. Kalandarova “Moliyaviy tahlil” darslik T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019
“Umid-Omad Biznes” Xususiy korxonasining 2019 yil uchun Balans likvidligi tahlili (amaliy misol)

Aktiv

Davr boshida

Davr oxirida

Passiv

Davr boshida

Davr oxirida

To'lov ortiqcha yoki kamomad

Davr boshida

Davr oxirida

1

2

3

4

5

6

7

8

1. eng ko'p likvidli aktivlar (A 1)

2435

14593

1. Eng dolzarb majburiyatlar (P1)

78079

234910

-75644

-220317

2. Tez aktivlar (A2)

72537

195635

2. Qisqa muddatli majburiyatlar (P2)

2159

720
+70378
+194915

3. Sekin sotilgan aktivlar (A3)

19750

60933

3. Uzoq muddatli majburiyatlar (P3)

1867

622

+17883

+60311

4. (A 4)

595097

685543

4. Doimiy javobgarlik (P 4)

607114

721484

-12017

-35941

Balans hisoboti

689219

957736

Balans hisoboti

689219

957736
Ushbujadvaldanko’rish mumkinki tahlil qilingan korxona balansi tahlil davrining boshida va oxirida Korxona holati likvid ekanini ko'rish mumkin. Ya’ni:
A 1
A 2> P 2;
A 3> P 3;
A 4
Tahlil qilinayotgan korxonada eng dolzarb majburiyatlarni qoplash uchun etarli mablag' yo'q (davr boshida 75,644 mln so’m va davr oxirida - 220,317mln.so’m) va tezkor aktivlar etarli emas.Eng likvid aktivlarni va tezkor aktivlarni eng tezkor majburiyat va qisqa muddatli majburiyatlar bilan taqqoslash joriy likvidlikni va mavjud to'lov qobiliyatini aniqlash imkonini beradi. Korxona yaqin kelajak uchun tahlil qilish pozitsiyasini qiyinlashtiradi, chunki qisqa muddatli qarzlarni qaytarish uchunsekin-asta sotilgan aktivlar jalb qilinishi kerak.
Demak, yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni yaxlit tarzda o’rgangan ho;da aytishimiz kerakki, korxonalar holatini moliyaviy tahlilini amalga oshirish jarayonida balans likvidligi koeffitsientlaridan foydalangan holda, uning to’lovga layoqatliligini va aktivlar va passivlarning o’zaro nisbatini farqlab o’rganishimiz va korxonaning moliyaviy ahvoli haqida ma’lumotlar bera olishimiz mumkin bo’lar ekan. Ushbu jarayonda balans likvidligini to’gri hisoblay olishimiz va moliyaviy jihatdan tahlil qila olishimiz,esa uning kelajakda foyda yoki zararga ketish ehtimolini prognozlashda muhim omil sanalar ekan.
3.Korxonada balans likvidligini oshirishning samarali yo’llari.
Balans likvidligi uning tahlili korxona moliyaviy holati va istiqboli uchun zarur ekanligini hisobga olgan holatda korxonalar balans likvidligini oshirishning samaralai yo’llarini bilish va amaliyotga tadbiq etish har bir tahlilchi-buxgalter uchun zarur bo’lgan malaka hisoblanadi. Amaliyotda hozirda balans likvidligini oshirishning bir qancha samarali yo’llari mavjud.
Likvidlik (joriy to'lov qobiliyati) -korxonaning moliyaviy holatining eng muhim xususiyatlaridan biri bo'lib, u korxonalar tomonidan majburiyatlar qay darajada qamrab olinishi, maqsadlarga erishish uchun pulga aylanishi aniqlanadi. Boshqacha qilib aytganda, likvidlik bu majburiyatlarni o'z vaqtida va o'z vaqtida to'lash qobiliyatidir. To'lov qobiliyatining pastligi (likvidligi) kompaniyaning pul mablag'lari yo'qligi sababli to'lov hisobraqamlari (pul etishmasligi tufayli) bilan bog'liq muammolarga duch kelganda namoyon bo'ladi.Eng tez-tez uchraydigan likvidlik ko'rsatkichi joriy aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati sifatida belgilanadigan joriy likvidlik koeffitsientidir.
Optimallashtirish usullarini tushunish uchun biz likvidlikni belgilaydigan omillarni tushunishimz kerak.
Korxonaning likvidligini belgilovchi omillar:
1) faoliyat rentabelligi (kapital miqdori)
2) investitsiya investitsiyalari (uzoq muddatli aktivlar qiymati)
3) moliyaviy siyosat (joriy majburiyatlar)
4) aylanma mablag'larni boshqarish samaradorligi (joriy aktivlar / joriy majburiyatlar)
Joriy likvidlikni optimallashtirish faoliyatning rentabelligini oshirish va korxona ixtiyorida qolgan foyda ulushini ko'paytirish orqali amalga oshiriladi (noishlab chiqarish maqsadlariga ajratilgan foyda ulushini kamaytirish, dividendlar to'lash).
2. Investitsiyalar (qurilish, rekonstruktsiya, asbob-uskunalar sotib olish) kompaniyaning moliyaviy imkoniyatlaridan, ya'ni o'z mablag'lari va jalb qilingan uzoq muddatli kreditlar miqdoridan oshib ketadi. Bu holda joriy to'lov qobiliyatini oshirish vazifasi qarz mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarini, ayniqsa qisqa muddatli loyihalarni qisqartirishdir.
3. Likvidlikning pasayishining eng tipik sababi bu qisqa muddatli kreditlar hisobiga investitsiya dasturlarini moliyalashtirishdir, bu qarzlarni to'lashda qo'shimcha yuklarni keltirib chiqaradi. Qisqa muddatli kreditni jalb qilgan holda, kompaniya joriy yilda ushbu kreditni qaytarish mumkinligini nazarda tutadi va bu ko'pincha bir yil muddatdan ortiq bo'lgan yirik investitsiya investitsiyalariga xos emas. Shuning uchun joriy to'lov qobiliyatini saqlash usullaridan biri shartga rioya qilishdir: uzoq muddatli majburiyatlar uzoq muddatli aktivlarni moliyalashtirish uchun jalb qilinadi, qisqa muddatli kreditlar aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyoj uchun ishlatiladi.
Agar korxona allaqachon investitsiya maqsadlari uchun qisqa muddatli kreditlarni olgan bo'lsa va qarzni to'lashda moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelsa, qisqa muddatli ssudani uzoq muddatli qarz bilan qarzdorlik tanasini kechiktirilgan qaytarish bilan almashtirishga harakat qilish kerak, bu korxona likvidligini oshiradi.
4. Aylanma mablag'larni boshqarish tamoyillari, joriy aktivlarning o'sishi qisqa muddatli majburiyatlar bilan to'liq moliyalashtirilganda, likvidlikning pasayishiga ta'sir qiladi. Aylanma mablag'larni boshqarish samaradorligini oshirish likvidliligining yaxshilanishiga olib keladi.
Joriy likvidlikni oshirish uchun quyidagilar zarur:
-kompaniyaning daromadliligi va o'sishini ta'minlash;
-moliyaviy qoidalarga rioya qilish: uzoq muddatli, ammo qisqa muddatli kreditlar hisobidan investitsiya dasturini (uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalarni) moliyalashtirish;
-sof aylanma mablag'larning holatini hisobga olgan holda foyda va uzoq muddatli investitsiyalar doirasida investitsiyalarni amalga oshirish;
-Tugallanmagan ish zaxiralarini, ya'ni eng kam likvidli aktivlarni minimallashtirishga harakat qiling.10
Aktivlar aylanishining pasayishi sabablari quyidagilar bo'lishi mumkin.
- savdo hajmining pasayishi;
- aktivlarning ko'payishi;
- tannarx tsiklining o'sishi.
Aktivlarning qiymatini pasaytirish uchun aylanma mablag'larni yoki asosiy vositalarni kamaytirish kerak. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin:
-ishlatilmagan yoki foydalanilmagan asbob-uskunalarni sotish (sotish);
- xom ashyo, materiallar, tugallanmagan ishlar, tayyor mahsulotlar zaxiralarining kamayishi;
- debitorlik qarzdorlikni kamaytirish.
Likvidlik muammosi (aktivning konvertatsiya qilish qobiliyati narxda sezilarli yo'qotishsiz naqd pul) Qarz o'rganilayotgan tashkilot uchun kalit bo'ladi. Unda, ichida o'z navbatida bir nechta muammolar mavjud: optimal hajm, aylanmasi, debitorlik sifati. Ushbu muammolarni hal qilish debitorlik qarzdorlikni boshqarish talab etiladi kompaniyaning moliyaviy ahvolini mustahkamlashning bir usuli.
Kompaniyaning tarkibidagi zaxiralarning ulushi ma'lumotlari muvozanati. Tayyor mahsulotni iste'mol qilish bo'yicha iste'molchiga yetgunga qadar, u ishlab chiqarish tsiklidan malakali, xom ashyodan (yarim tayyor mahsulot) vatayyor bo'lgan bilan birlashadi:
-zaxiralarni saqlash uchun moliyaviy resurslarning bir qismini yo'naltirish;
- maxsus jihozlangan binolarni saqlash xarajatlari(omborlar);
- maxsus xodimlarning ish haqi;
- qo'shimcha soliqlar;
- doimiy shikastlanish xavfi, muddati o'tgan tovarlarni realizatsiya qilish, o'g'irlash.
o'rganib chiqish.
Yuqoridagi fikrlardan likvidlik muammosini hal etish uchun quyidagi amallarni korxona o’z faoliyati davomida amalga oshirishi taklif etiladi:
1) foydalanilmayotgan omborxonalarni ijaraga olish;
2) kechiktirish va bo'lib-bo'lib to'lash tizimini joriy etish zarur xaridorlarga;
3) kelajakda debitorlik qarzdorlikni kamaytirish Xarid qilish uchun tuzilgan shartnomalarda chegirmalar berish tavsiya etiladi mahsulotlar;
4) tayyor mahsulotlar zaxiralari sonini kamaytirish.
Tashkilotning likvidlik darajasini oshirish kompaniya rahbariyatining muhim vazifalaridan biridir, ammo ba'zida kompaniya rentabellik ko'rsatkichlarini likvidlik zarariga yaxshilaydi va aksincha. Masalan, mahsulotning yuqori narxi rentabellikni oshirishi mumkin, ammo debitorlik qarzlarni to'lash muddati oshishi sababli likvidlikni yomonlashtiradi.
Korxonaning likvidligini boshqarish mumkin. Boshqarish algoritmini bosqichlarga bo'lish mumkin:
Birinchi bosqich - tahlil joriy va tarkibiy likvidlilik bo'yicha ham amalga oshiriladi. Pul oqimlari to'g'risidagi hisobotda jamg'arma qoldig'ini tahlil qiling, u yuzaga kelgan taqdirda kreditorlik qarzdorlik sabablarini aniqlash kerak. Balans joriy likvidlik va o'z mablag'lari bilan ta'minlanish koeffitsientlarini hisoblab chiqadi, ularning standartdan chetga chiqish sabablarini aniqlaydi.
Ikkinchi bosqich - likvidlik rejasini ishlab chiqish. Buning uchun pul oqimi byudjeti (BDS) va byudjet balansi (BB) tuziladi. BDDS asoslari, bir tomondan, rejalashtirilgan pul tushumlari to'g'risidagi ma'lumotlar: kelgusi yil uchun sotish hajmi, debitorlik qarzlarini yig'ish tendentsiyalari, kredit resurslarini jalb qilish zaruriyati va h.k.va boshqa tomondan, rejalashtirilgan to'lovlar to'g'risida kerakli ma'lumotlar: materiallarning narx darajasi va ularning ehtiyojlari, ish haqi fondining hajmi, sug'urta badallari, soliq to'lovlari va boshqalar.Byudjet balansi bo'yicha ma'lumotlar foyda byudjeti, pul oqimi byudjeti, shuningdek operatsion byudjetdan olinadi. Byudjet balansi asosida moliyaviy holatni baholash ko'rsatkichlari hisoblanadi. Agar BDDS va BB ning rejalashtirilgan ko'rsatkichlari standartlarga mos kelmasa yoki korxona rahbarlari likvidlikni kuchaytirish to'g'risida qaror qabul qiladilar.
Uchinchi bosqich- korxonaning bozor ulushini oshirish, qarzdorlar bilan ishlashni yaxshilash, ro'yxatdan o'tgan kapitalni ko'paytirish, resurs tejaydigan texnologiyalarni joriy etish va boshqalar bo'yicha maxsus chora-tadbirlar ishlab chiqilishidan boshlanadi.
To'rtinchi bosqichda maqbul reja tuziladi, u keyinchalik amalga oshiriladi.Daromadlilik va likvidlikni sozlash va ularni korxona faoliyati uchun maqbul darajada ushlab turish orqali barqaror moliyaviy holatga erishish mumkin. Likvidlikni baholashning asosiy ko'rsatkichlari bu joriy likvidlik koeffitsientlari va kompaniyaning o'z mablag'lari. Likvidlikni boshqarish pul oqimi tushunchalari va pulning vaqt qiymati bilan bevosita bog'liq.
Rossiya tajribasiga ko’ra korxonalar balans likvidligini oshirishning quyidagi 2 omili e’tirof etiladi:
Debitorlik qarzdorlik aylanishining tezlashishi
Nomoddiy aktivlarni sotish
Ustav kapitalini ko’paytirish
Rossiyadagi kompaniyalar uchun keng tarqalgan vaziyat bu ko’p sonli ko’chmas mulkka, asosiy bo’lmagan aktivlarga egalik qilishdir. Shunday qilib korxonalar aktivlarida likvidlikni muzlatib qo’yadi, bu qoida tariqasida, foyda keltirmaydi va zarar ham keltirmaydi. Agar korxona yuqori texnologiyali xizmatlarga pul ishlasa ( masalan, Google), unda nega uning ofislari, vakolatxonalari, xizmat ko’rsatish bo’limlari, qo’ng’iroq markazlari va hokazolar joylashgan ofis binolari bo’lmasligi kerak? Ofis markazining o’zgarishi bunday kompaniyaning faoliyati uchun xatar tug’dirmaydi, ammo ma’lumot markazlari (DPC) ustidan nazoratning o’zgarishi asosiy biznes uchun katta xavflarni keltirib chiqaradi, bu holda ma’lumotlar markazlarini balansda ushlab turish mantiqga to’g’ri va ofis markazlarini sotish yoki topshirish yaxshiroq qaytish ijarasidir.11
Nomoddiy aktivlarni sotish hisoblardagi mablag’lar hajmini ko’paytiradi,bu esa o’z navbatida kompaniyaning likvidlik darajasini oshiradi.
Korxona moliyaviy holatida qiyinchiliklar yuzaga kelganda mantiqiy yechim bu o’z kompaniyaning egalariga yordam berish hisoblanadi. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin:
Foizsiz kredit;
Egasidan kompaniya sovg’asi;
MCHJ uchun mulkka badal (“MCHJlar to’g’risida” gi 14-sonli Federal qonunning 27-moddasiga muvofiq);
MCHJ uchun ustav kapitalini oshirish yoki OAJ uchun qo’shimcha emissiya.
Bunday yordam joriy aktivlar hajmini ko’paytiradi (masalan hisob-kitoblardagi mablag’lar, agar yordam naqd pul shaklida berilsa, ko’ayadi) va shnga mos ravishda korxonaning likvidligi yaxshilanadi.
Balans likvidliligi bo'yicha balansni tahlil qilish jarayonida minimal qabul qilingan qiymatlarni kamaytirish bilan bir qatorda ularning me'yoridan oshib ketish yo'nalishi bo'yicha og'ishlarni aniqlash mumkin. Birinchi holda, tijorat tashkilotlari bir oy ichida likvidlik ko'rsatkichlarini normativ qiymatlarga moslashtirishlari kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, likvidlik balansini tahlil qilish rentabellikni tahlil qilish bilan bir vaqtda amalga oshirilishi kerak. Korxonalar tajribasi shuni ko'rsatadiki, tashkilotlar ruxsat etilgan minimal likvidlik koeffitsienti chegarasida ishlayotganda ko'proq foyda oladi.
Korxonalarning likvidliligi va to'lov qobiliyatini oshirish bo'yicha yana bir qator tadbirlar mavjud. Masalan, kompaniya rahbariyati narxlarni pasaytirish va sotilayotgan mahsulotlarning sifatini oshirish orqali savdoni rag'batlantirishi kerak. To'lov taqvimini yuritadigan tizimni saqlash tavsiya etiladi. Mavjud aktivlarni sotish orqali naqd pulni bo'shtish ham zarur.
Inventarizatsiya va debitorlik qarzdorligini maqbul darajada saqlashga harakat qilish lozim.Va bu korxonaning likvidligini oshirishi mumkin bo'lgan choralarning to'liq ro'yxati emas.Tahlil qilinayotgan korxonaning likvidlik balansini oshirish yo'lini bor. Ushbu usul nisbatlar normaga teng bo'lgunga qadar likvidlik koeffitsientining pasayishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omillar qiymatini oshirishdan iborat. Aktivlar aylanishini tezlashtirish uchun, uzoq muddatda uskunalarni ijaraga olish, shuningdek, kompaniya rahbariyati xarajatlarni boshqarishning yangi usullariga e'tibor qaratishlari kerak.
Xulosa
Men “Korxona va buxgalteriya balansi likvidligini tahlili" mavzusi bo’yicha kurs ishimni o'rganib chiqib, ishonch bilan aytishim mumkinki, ushbu mavzu bizning davrimizda eng dolzarb hisoblanadi. Chunki likvidlikni tahlil qilish, birinchi navbatda tijorat kreditorlari uchun qiziqish tug'diradigan kompaniyaning o'z majburiyatlarini to'lash qobiliyatini baholashning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ushbu kurs ishi davomida birinchi rejamda kurs ishimni nazariy asoslari ko'rib chiqildi: korxona, balans tushunchalari, uning tarkibi va tuzilishi ,mohiyati va vazifalari. Ikkinchi rejamda balansi likvidligi tushunchasi berildi, ko'rsatkichlar va likvidlik koeffitsientlari, ularni hisoblash usullari ko'rib chiqildi.Va balans likvidligi bo’yicha qisqacha amaliy misol keltirildi. Uchinchi reja bo’yicha esa hozirgi kunning eng dolzarb masalalaridan bo’lgan korxonalar balansiniyaxshilash, samaradorlikni oshirish, ya’ni balans likvidligini oshirishni samarali usullari aks ettirildi.
Ushbu kurs ishimda balans likvidligini tahlil qilib, o’rganib, yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosalarga keldim:
1.Aytish mumkinki, balans korxonaning asosiy moliyaviy ko’rsatkichlaridan biridir.
2. Likvidlilik - Bu to'lov qobiliyatini saqlashning bir usuli. Likvidlilik sharoitidahar qanday aktivlar naqd pulga aylanish qobiliyatini tushunadilar va likvidlik darajasi ushbu konvertatsiya amalga oshirilishi mumkin bo'lgan vaqt davomiyligi bilan belgilanadi. Bu muddat qanchalik qisqa bo'lsa, ushbu turdagi aktivning likvidligi shunchalik yuqori bo'ladi.
3. Korxonaning likvidligi bu shuni anglatadiki, u shartnomada nazarda tutilgan to'lash shartlari buzilgan bo'lsa ham, qisqa muddatli majburiyatlarni to'lash uchun nazariy jihatdan etarli miqdorda aylanma mablag'larga ega.
4.Balans likvidligi tashkilotning majburiyatlari uning aktivlari bilan qoplanish darajasi sifatida belgilanadi, ularning pulga aylanishi davri majburiyatlarning amal qilish muddatiga to'g'ri keladi.Bozor sharoitida balans va joriy aktivlarning likvidliligini tahlil qilish tashkilotning o'z majburiyatlarini o'z vaqtida va to'liq bajarishi qobiliyatini baholash uchun zarurdir. Balansning likvidliligini tahlil qilganda, aktivlar uchun aktivlar, ularning likvidlik darajasi bo'yicha guruhlangan, javobgarlik bo'yicha majburiyatlar bo'yicha, muddati bo'yicha guruhlangan.Balansda to'lov qobiliyatini baholash joriy aktivlarning likvidligi xususiyatlariga asoslanadi, bu ularni naqd pulga aylantirish uchun zarur bo'lgan vaqt bilan belgilanadi.Balans likvidligi xo‘jalik yurituvchi subyektning aktivlarni naqd pulga aylantirish va to‘lov majburiyatlarini to‘lash qobiliyati, aniqrog‘i, korxonaning qarz majburiyatlari uning aktivlari bilan qoplangan darajasi, naqd pulga aylantiriladigan muddati to‘lov majburiyatlarining muddatiga to‘g‘ri keladi.Likvidlik ikki tomondan ko'rib chiqiladi: aktivlarni sotish uchun talab qilinadigan vaqt va ularni sotishdan olingan miqdor sifatida. Aksariyat hollarda narxni sezilarli darajada pasaytirish bilan aktivlarni tezda sotish mumkin.
5.Korxonaning balansida likvidlikni hisoblashning bir necha yo'li mavjud ekan. Bularga quyidagilar kiradi:
Joriy likvidlik koeffitsienti. Hisoblash eng oson. Ushbu koeffitsient barchasini bir xil majburiyatlarga bo'lish natijasiga tengdir. Bu taxminan birlikka teng bo'lishi kerak. Ammo shuni yodda tutish kerakki, ba'zi aktivlarni shoshilinch ravishda to'liq narxda sotish qiyin.
Tez likvidlik koeffitsienti. Uni hisoblash uchun joriy aktivlar va debitorlik qarzlari joriy aktivlardan olinadi.
Mutloq likvidlik koeffitsienti. Pulning likvidligi mutlaq hisoblanadi. Ushbu indikator mavjud pul mablag'larini quyidagilarga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi.
6. Likvidlikni oshirishning asosiy usullari:
-O'z kapitalining o'stirish;
-Asosiy vositalarning bir qismini sotish;
-Ortiqcha zaxiralarni kamaytirish;
-Uzoq muddatli moliyalashtirish hisoblanar ekan.
Umumiy tarzda aytish mumkinki, ushbu kurs ishim bo’yicha yoritilgan ma’lumotlar korxonalarni kelajakda istiqbolli rivoj topishi uchun zarur bo’lgan axborotlar snaladi. Shuning uchun har bir buxgalter-tahlilchi korxona balansi va uning likvidligi haqida kerakli tushunchaga ega bo’lishi lozim deb hisoblayman. Balans likvidligini oshishi korxonaning moliyaviy barqarorligini oshiruvchi muhim ko’rsatkichdir. Demak, bu hozirgi kunning dolzarb va muhim mavzularidandir. Bu kurs ishim yuzasidan amalga oshirilgan nazariy va amaliy tahlil jarayoni esa buni ko’rsatib berdi.