Korporativ boshqaruv" fakulteti "bank ishi" kafedrasi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“KORPORATIV BOSHQARUV” FAKULTETI “BANK ISHI” KAFEDRASI.

“Korporativ boshqaruv” fakulteti	“BANK ISHI” kafedrasi.
Ro’yxatga olindi № «____» _______2021 y.	Ro’yxatga olindi № «____» _______2021 y.

BANK ISHI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Valyutani tartibga solish sohasidagi isloxotlar

Bajardi: “Korporativ boshqaruv” fakulteti, Bank ishi yo’nalishi BD-54 guruhi talabasi QUROLOV ASADBEK
Tekshirdi:______________________________

Kurs ishi taqrizga topshirilgan sana “____” _______2021y.		Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “____” _______2021 y.
Kurs ishi himoyalangan sana “____” _______2021 y. Baho “_____” _________	___________ (imzo) ___________ (imzo)	Komissiya a’zolari: __________________ _________________

TOSHKENT – 2021

Mavzu: Valyutani tartibga solish sohasidagi isloxotlar
Reja:
I.Kirish.......................................................................


1. Valyuta siyosati erkinlashtirish............................


2. Valyuta kursining mohiyati va uning turlari......

3. Valyutani nazorat qiluvchi organlar...................


KIRISH
Valyuta (ital. valuta, lot. valere — qadrlanmoq, qiymat) — 1) mamlakatning pul birligi va uning turi (oltin, kumush, qogʻoz 2) chet mamlakatlarning xalqaro muomalada qoʻllanuvchi pullari, shuningdek shu mamlakatlarning pul birligida ifodalangan va xalqaro hisobkitoblarda foydalaniladigan kredit va toʻlov hujjatlari veksellar, cheklar, banknotlar va boshqalar
19-asrgacha koʻpchilik mamlakatlarda kumush valyuta yoki bimetalizm pul tizimi keig tarkalgan edi. 19-asrdan boshlab, avvalo Angliyada, soʻng boshqa mamlakatlarda oltin valyuta koʻllanila boshladi. 20-asrning 70-y.laridan boshlab, qogʻoz valyuta, yaʼni oltin va kumushga almashtirilmaydigan banknot va qogʻoz pullar harakterlidir. Ular inflyatsiyaga uchrab turadi, qadrsizlanadi, natijada davlat tomonidan devalvatsiya tadbirlari oʻtkaziladi (qarang Valyuta kursi). Kursi barqaror valyutalar qadri baland valyutalar deyiladi. valyutalar erkin almashtiriladigan (har qanday chet el valyutasiga cheklanmagan miqdorda almashtiriladi, har qanday mamlakatga erkin oʻtkaziladi), qisman almashtiriladigan (valyuta almashuvi u yoki bu egalar, u yoki bu valyuta harakatlari bilan chegaralanadi), almashtirilmaydigan (bir mamlakat doirasida amal qiladigan) turlarga boʻlinadi. Xalqaro toʻlov muomalasi erkin almashtiriladigan yoki Xalqaro valyuta fondi belgilagan kurs boʻyicha erkin almashtiriladigan valyuta bilan bajariladi. Xalqaro valyuta fondi AQSH dollari, Kanada dollari, Yevropa Ittifoqiga aʼzo mamlakatlar valyutalari, Shveysariya franki, Shvesiya, Yaponiya ,bir qator davlatlarning valyutalarini har qanday mamlakatlar valyutasiga erkin almashtiriladigan valyutaga kiritadi.
Oʻzbekistan Respublikasi milliy valyuta birligi — soʻm 1994 yil 1 iyuldan muomalaga kiritilgan.
Valyuta atamasi quyidagilarga nisbatan qo'llanishi mumkin:
Tovarlarqiymatini o'lchash uchun foydalaniladigan pul birligi;
Mamlakatda qabul qilingan pul birligi, xorijiy davlatlarning pul belgilari;
Muomala va to'lov ko'rinishidagi kredit vositasi (veksel, chek).

1
O'zbekistonda 2017-yildan boshlab ichki valyuta bozorini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish, shuningdek, tadbirkorlik sub'ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyati uchun shart-sharoitlarni yaxshilashga qaratilgan valyuta siyosatini keng miqyosda erkinlashtirish kutilmoqda. Ushbu o'zgarishlarini o'zida ifoda etgan "Valyuta siyosatining ustuvor yo'nalishlari to'g'risida"gi Prezident qarori loyihasi muhokama uchun Yagona interaktiv davlat xizmatlari portaliga joylashtirildi.
Hujjatda quyidagilar valyuta siyosatini liberallashtirishning asosiy ustuvor yo'nalishlar qilib belgilangan:
Barcha davlat organlarining nazorat-cheklash orqali boshqarish usullarini himoyalash-rag'batlantirish yondashuviga o'zgartirish, bunda xususiy aktivlarni o'z ixtiyoriga ko'ra boshqarish huquqini amalga oshirishni ta'minlash va qulay investitsion iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yaratishni ko'zda tutish;
Respublikaning eksport salohiyatini rag'batlantirish, milliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini oshirish;
Tashqi iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilariga valyuta operatsiyalarin amalga oshirishda teng sharoitlar yaratish, bunda alohida korxona yoki sohalarga imtiyoz va preferensiyalar taqdim etish amaliyotini taqiqlash;
Milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan qiymatini faqatgina bozor mexanizmlaridan foydalangan holda o'rnatish;
Milliy valyuta barqarorligiga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi qonunchilik normalarining o'rnatilishiga yo'l qo'ymaslik.
Quyidagilar bilan mos keluvchi tartiblarning o'rnatilishi rejalashtirilmoqda:
O'zbekiston hududida sotilayotgan (ko'rsatilayotgan) tovarlar va xizmatlar narxlari, jamiyatlar ustav kapitaliga eng kam talablar faqatgina milliy valyutada belgilanishi lozim;
O'zbekiston hududida tovar va xizmatlar uchun xorijiy valyutada to'lovlarni amalga oshirish to'lov kartalar orqali to'lovlarni amalga oshirish istisno qilingan holda qat'iyan taqiqlanadi;
O'zbekiston hududida davlat bojlari, yig'imlar va boshqa majburiya to'lovlar faqatgina milliy valyutada qabul qilinadi, bunda O'zbekiston norezidentlaridan erkin bojxona zonalari va erkin omborxonalar hududlarida olinadigan bojxona yig'imlari istisno etiladi.
Yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mablag'larini erkin tasarruv etish huquqlarini to'laqonlik ta'minlash maqsadida quyidagilar o'rnatiladi:
Valyuta daromadlari va yuridik shaxslar hisoblarida mablag'lar mavjud bo'lgan hollarda xorijiy valyutada foyda, dividentlar va boshqa daromadlarni aksionerlar (ishtirokchilar) qarori asosida to'lashga ijozat beriladi;
O'zbekiston hududida jismoniy shaxslar o'rtasida bank o'tkazmalari, pochta o'tkazmalari yoki to'lov tizimlaridan foydalangan holda xorijiy valyuta mablag'larini ўтказишга ruxsat beriladi;
Yakka tartibdagi tadbirkorlarga yuridik shaxs tashkil etmasdan o'z bank hisoblari orqali import mahsulotlari va xizmatlari uchun to'lovlarni amalga oshirishga ijozat beriladi;
Eksportyor va importyorlar ular tomonidan imzolangan tashqi savdo shartnomalari bo'yicha to'lov shaklini valyuta nazorati qonunchiligi doirasida o'z xohishiga ko'ra erkin tanlaydi;
hukumat qarorlari bilan o'rnatilgan istisnoli hollardan tashqari, 10 ming AQSH dollari ekvivalentiga teng miqdorgacha bo'lgan naqd puldagi xorijiy valyutani respublikadan olib chiqib ketish hech qanday cheklovlarsiz amalga oshiriladi. Bunda 2000 AQSH dollari ekvivalentigacha miqdorda bo'lgan naqd puldagi xorijiy valyutani O'zbekistondan olib chiqish va O'zbekistonga olib kirishda majburiy deklaratsiya qilinmaydi;
tijoriy banklar va Markaziy banklarning naqd puldagi xorijiy valyutani O'zbekistondan tashqariga olib chiqib ketishga ijozat berishi amaliyoti bekor qilinadi;
O'zbekiston norezidentlari (yuridik va jismoniy shaxslar) qonunchilikda belgilangan tartibda O'zbekiston banklarida hisob ochish va mablag'larini erkin tasarruf etish huquqiga ega


Jismoniy shaxslar tomonidan valyuta ayirboshlash shoxobchalari orqali 2020 yilda sotilgan chet el valyutasi miqdori 4,6 milliard AQSh dollarini, sotib olish hajmlari 4,1 milliard AQSh dollarini tashkil etdi.


2020 yilda ichki valyuta bozorining barcha segmentlarida, xususan, amalga oshirilgan operatsiyalar hajmi va bozor ishtirokchilari sonida o‘sish kuzatildi.
Ichki valyuta bozoridagi operatsiyalarning umumiy hajmi 19,5 milliard AQSh dollarini tashkil etib, 2018 va 2019 yillarga nisbatan mos ravishda 1,7 va 1,3 barobarga o‘sdi, deb xabar bermoqda Markaziy bank axborot xizmati.
Ta’kidlanishicha, 2020 yilda yuridik shaxslar tomonidan chet el valyutasiga bo‘lgan talab 2019 yilga (13,7 milliard AQSh dollari) nisbatan 12 foizga o‘sib, 15,4 milliard AQSh dollarini tashkil etdi.
Valyuta bozorida chet el valyutasining asosiy qismi (60 foizi) ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalar, tovarlar va xomashyo importi, 21 foizi – xalq iste’moli tovarlari va dori-darmon mahsulotlari importi, 15 foizi – xorijiy kreditlarni so‘ndirish, 1 foizi – xorijiy investorlar daromadlari repatriatsiyasi va qolgan 3 foizi – boshqa maqsadlar uchun xarid qilingan.
Markaziy bank axborotiga ko‘ra, 2020 yilda ichki valyuta bozorida chet el valyutasini xarid qilgan xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar soni 16 foizga ko‘payib, dekabr oyida 8,9 mingtani tashkil etdi (2019 yilning dekabr oyi – 7,6 ming).
Jismoniy shaxslar tomonidan valyuta ayirboshlash shoxobchalari orqali 2020 yilda sotilgan chet el valyutasi miqdori esa 4,6 milliard AQSh dollarini (2019 yil – 3,8 mlrd AQSh doll., o‘sish 21 foiz), sotib olish hajmlari 4,1 milliard AQSh dollarini (2019 yil –1,8 mlrd AQSh doll., o‘sish 2,3 barobar) tashkil etdi.
Xalqaro pul o‘tkazmalari orqali respublikaga kelib tushgan valyuta mablag‘lari hajmi 6 milliard AQSh dollarini tashkil etib, o‘tgan yilgi ko‘rsatkich doirasida shakllandi.
Markaziy bank vakilining ma’lumotiga ko‘ra, pandemiya tufayli davlatlar chegarasini bosib o‘tishdagi qiyinchilik sabab ko‘plab pul oqimlari rasmiy sektorda aks etgan. Shu tufayli 2020 yilda xalqaro pul o‘tkazmalar hajmi 2019 yildagi raqamlardan katta farq qilmadi.
Bosh regulyator uchun 2021 yilda ham valyuta siyosatini erkinlashtirish jarayonini davom ettirish muhim hisoblanadi. Shu yili valyuta kreditlari ulushini hozirgi 50 foizdan 45 foizga, ya’ni kamida 2 milliard dollarga pasaytirish lozimligi ta’kidlandi.
Valyuta Chiqarish-Monetar siyosat eng asosiy darajada mamlakatning qanday valyutada bo'lishi mumkinligini aniqlashni o'z ichiga oladi, a Fiat valyutasi, oltin bilan ta'minlangan HYPERLINK "https://uz.mihalicdictionary.org/wiki/Gold_standard" HYPERLINK "https://uz.mihalicdictionary.org/wiki/Gold_standard" HYPERLINK "https://uz.mihalicdictionary.org/wiki/Gold_standard"valyuta (mintaqadagi mamlakatlar uchun taqiqlangan Xalqaro valyuta fondi), valyuta taxtasi yoki a valyuta birlashmasi. Mamlakat o'z milliy valyutasiga ega bo'lsa, bu standartlashtirilgan valyutaning qandaydir shaklini chiqarishni o'z ichiga oladi, bu asosan bir shakli hisoblanadi veksel: ma'lum sharoitlarda notani "pulga" almashtirish va'dasi. Tarixiy jihatdan, bu ko'pincha pulni ma'lum miqdordagi qimmatbaho metallarga almashtirish va'dasi edi. Endi ko'plab valyutalar mavjud bo'lganda Fiat pullari, "to'lash va'dasi" soliqlarni to'lash uchun ushbu valyutani qabul qilish va'dasidan iborat.
Markaziy bank boshqa mamlakat valyutasini to'g'ridan-to'g'ri valyuta birlashmasida yoki bilvosita valyuta taxtasida ishlatishi mumkin. Ikkinchi holatda, misolida Bolgariya Milliy banki, Gonkong va Latviya (2014 yilgacha) mahalliy valyuta Markaziy bankning xorijiy valyutadagi xoldingi tomonidan belgilangan kurs bo'yicha qo'llab-quvvatlanadi, tijorat banklari singari, markaziy banklarda ham aktivlar mavjud (davlat zayomlari, valyuta, oltin va boshqa moliyaviy aktivlar) va majburiyatlar (to'lamagan valyuta). Markaziy banklar pullarni emissiya yo'li bilan yaratadilar banknotalar va ularni davlat zayomlari kabi foizli aktivlar evaziga qarzga berish. Markaziy banklar pul taklifini o'zlarining milliy hukumatlari qarz olishga qaror qilgan miqdordan kattaroq miqdorda oshirishga qaror qilganda, markaziy banklar chet el valyutasida ko'rsatilgan xususiy obligatsiyalar yoki aktivlarni sotib olishlari mumkin.
The Evropa Markaziy banki foiz daromadlarini Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlarning markaziy banklariga o'tkazadi. AQSh Federal zaxira foydasining katta qismini AQSh G'aznachiligiga o'tkazadi. Valyuta chiqarish vakolatidan olingan ushbu daromadga quyidagilar kiradi senyoraj, va odatda milliy hukumatga tegishli. Valyuta yaratish uchun davlat tomonidan tasdiqlangan kuch deyiladi Chiqarish huquqi. Tarix davomida bu hokimiyat to'g'risida kelishmovchiliklar mavjud edi, chunki valyuta yaratilishini boshqaradigan kishi senyoraj daromadlarini nazorat qiladi. "Pul-kredit siyosati" iborasi, shuningdek, pul idorasi tomonidan amalga oshiriladigan foiz stavkalari va boshqa faol tadbirlarga nisbatan torroq murojaat qilishi mumkin.


2
Valyuta kursining mohiyati va uning turlari
Tashqi iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti turli mamlakatlarning valyutalari qiymatining o’zaro nisbatini o’lchashni talab etadi. Shu sababli valyuta kursi ornatiladi va u valyuta tizimining muhim elementi hisoblanadi. Yanada aniqroq qilib valyuta kursining zaruriyatini quyidagilarda ifodalash mumkin tovarlar va xizmatlar bilan savdo qilishda, kapital va kreditlar harakatida valyutalarni ozaro almashtirish uchun - bunda eksportyor kelib tushgan chet el valyutasini milliy valyutaga almashtiradi. Chunki boshqa mamlakatlarning valyutalari mazkur davlat hududida qonuniy xarid qilish va tolov vositasi sifatida muomalada aylana olmaydi. Importyor chet eldan sotib olgan tovarlarini tolash uchun milliy valyutani chet el valyutasiga almashtiradi. Qarzdor esa tashqi qarz va u boyicha foizlarni tolash uchun chet el valyutasini sotib oladi jahon va milliy bozor baholarini taqqoslash, shuningdek, milliy va chet el valyutalarida ifodalangan turli mamlakatlarning baho korsatkichlarini taqqoslash uchun firma va banklarning chet el valyutasidagi hisob varaqlarini vaqtivaqti bilan qayta baholash uchun valyuta kursi zarur. «Forvard» kurs – bu muddatli valyuta bitimlarining kursidir. Forvard kursi kelajakda valyutani aniq bir kunga yyetkazib berish sharti bilan sotilish va xarid qilish bahosini ozida ifoda etadi. Forvard bitimlari, odatda, valyuta kurslarining ozgarishi natijasida yuzaga keladigan risklarni sugurtalash orqali bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs boyicha valyuta sotiladi yoki sotib olinadi. Agar shartnomamuddati tugagan kunda valyuta kursi shartnomada korsatilgan kursdan farq qilsa, unda bir tomon foyda ko’radi va ikkinchi tomon zarar ko’radi. Masalan, siz joriy yil 1-yanvarda yilning 1-iyun kuni 1$ = 2200 so’m kursida sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo joriy yilning 1-iyun kuni 1$=2210 somni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 10 som miqdorida qoshimcha foyda korasiz.
Agar 1-iyun kuni 1$=2195 somni tashkil etsa, unda har bir dollardan 5 somdan zarar korasiz. Forvard va spot kurslari valyuta bitimlarini amalga oshirish vaqti bilan bir-biridan farq qiladi.. Nazariy jihatdan forvard kursi spot kursiga teng bolishi mumkin, lekin amaliyotda u doimo past yoki yuqori boladi. Agar forvard kursi spotkursidan yuqori bolsa, valyuta forvard bitimida mukofot bilan kotirovka qilinadi. Agar forvard kurs spot kursidan past bolsa, valyuta forvard bitimlarida diskont bilan kotirovka qilinadi. Odatda, forvard bitimlarida mukofot va diskontni umumiy tarzda ifodalash uchun forvard farqlar yoki marja tushunchasidan foydalaniladi.Forvard farqlar spot kurs asosida forvard kurslarni aniqlash uchun foydalaniladi. Forvard farqlar bitimda qatnashayotgan ikki valyutaning foiz stavkalari ortasidagi farq sifatida namoyon boladi.Forvard farqlar spot kursga qo’shiladi yoki chegiriladi. Agar forvard farqlar spot kursga qoshilsa, forvard kurs mukofotli, agar forvard farqlar chegiriladigan bolsa forvard kurs diskontli deyiladi. Agar asosiy (bazaviy) valyutaning foiz stavkasi ikkinchi valyutaga nisbatan yuqori bolsa, forvard farq (marja) chegirib tashlanadi va bu holat forvard bozorida asosiy (bazaviy) valyuta diskont bilan savdoda ishtirok etayotganligini ko’rsatadi. Ikkinchi valyuta bu jarayonda forvard bozori savdosida mukofot bilan ishtirok etadi. Agar asosiy valyuta boyicha foiz stavkasi ikkinchi valyutaga nisbatan past bolsa, forvard farq qoshib olinadi va bu holda forvard bozorida asosiy valyuta mukofot bilan savdoda qatnashadi, ikkinchi valyuta esa diskontga ega boladi Joriy ayirboshlash kursi asosida forvard kursini topish uchun spot kursiga forvard farqlar (marja)ni qoshish yoki chegirish lozim.Bu qoidani quyidagicha ifodalash mumkin. Kotirovkalar tushsa chegiriladi. Kotirovka kotarilsa qoshiladi. Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotishva sotib olish kursini ornatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorningkursi deb ataladi.Sotuvchi kursi bankning valyutani sotish kursi.Xaridor kursi - bankning valyutani sotib olish kursi.Bu kurslar ortasidagi farq valyuta boyicha marja deb ataladi va u xizmat xarajatlarini qoplashga va ma‘lum darajada foydanishakllantirishga yonaltiriladi. Valyutaning eng muhim sifat belgisi uning konvertirlanganligidir.Konvertirlanganlik darajasiga kora valyuta kursi uchga bolinadi. Erkin «suzib» yuruvchi, cheklangan darajada «suzib»yuruvchi va qayd etilgan valyuta kurslaridir.Erkin «suzib» yuruvchi valyuta kursi ma‘lum valyutaga bolgan bozor talabi va taklifi ta‘sirida ozgarib turishi mumkin. Masalan, AQSh dollari, Yaponiya iyenasi, Angliya funt sterlingi, yevro kabi valyutalar jahon valyuta ayirboshlashida keng ishtirok etadi.Cheklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslarining ozgarishi ayrim valyutalar yoki bir guruh valyutalar (valyuta savati)kursi ozgarishiga bogliq. Misol uchun «uchinchi dunyo»ning kopchilik mamlakatlari oz valyutalarini AQSh dollariga, Yevropa mamlakatlarining ―EURO siga va boshqa xorijiy valyutalarga boglaydilar. Cheklangan darajada suzib‖ yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o’z valyutalarining tebranish chegarasini o’zlari hamkorlik qilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar.Qayd etilgan valyuta kursi - bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul birligining davlat tomonidan rasmiy o’rnatilgan bahosi bolib,unga valyuta bozorlaridagi talab va taklifning o’zgarishi ta‘sir qilmaydi.Hozirgi vaqtda qayd etilgan valyuta kursi kam rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisodiy jihatdan tashqi bozorga yetarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda‚ ularning moliya tizimini va milliy ishlab chiqarishini kuchli xorijiy raqabatchilaridan himoya qilish va ularni qollab-quvvatlash maqsadida qollaniladi.