Korparativ tuzilmalarda risklarni boshqarish

1-rasm. Qimmatli qog‘ozlarning ko‘plab portfellari
Qimmatli qog‘ozlarning ko‘plab portfellari orasida daromadlilikning har bir qiymati bo‘yicha minimal riskni va har bir risk darajasida maksimal rentabellikni ta’minlaydigan “samarali” ni ajratib ko‘rsatish mumkin. Grafikda bu VS egrisidagi sohadir. 100  р D С А В Riskli aktivlar bozori va yaxshilangan pul bozori (bu barqaror daromad moliya vositalarining mavjudligi bilan tavsiflanadi) birgalikda mavjudligi bilan investorlarni samarali tanlash sohasi A nuqtasida ordinata o‘qini kesib o‘tgan va riskli qimmatli qog‘ozlar portfelini samarali tanlash egri chizig‘iga aylanadi. (CML, capital market line). Bu bozor portfellari deb ataladigan to‘plam. Mukammal pul bozorini hisobga olgan holda, barcha samarali portfellar to‘plamidan (VS egri) faqat bitta “eng yaxshi” portfel saqlanib qolinadi, chunki VS egrisidagi D nuqtasidan tashqari har qanday nuqtaga AD chizig‘idagi afzalroq nuqtaga to‘g‘ri keladi: riskning bir xil darajasida moliyaviy investitsiyalarning yuqori rentabelligiga erishiladi. Urinma chizig‘i - CML (capital market line) – unga kiritilgan pulning maksimal foydaliligini ta’minlaydigan maqbul portfelni bildiradi. Bunday portfelning daromadliligi bozorga yo‘naltirilgan. Bugungi amaliyotda, bozor indekslari bunday portfel ekanligi odatda qabul qilinadi. Shunday qilib, Dow Jones indeksiga kiritilgan 30 ta vositaning har biri (Dow Jones (Dow Jones Industrial Average; DJIA) ushbu indeksda o‘ziga xos og‘irlikka ega. Agar investor o‘z portfelini ushbu og‘irliklar asosida tuzsa, u holda uning portfelining rentabelligi yuqoridagi indeksning rentabelligiga moyil bo‘ladi. D chap tomonida joylashgan barcha nuqtalar pul mablag‘larining qimmatli qog‘ozlar va pul ssudalari (qo‘yilma, depozit) o‘rtasida taqsimlanishiga mos keladi va ko‘plab bozor portfellarini tavsiflaydi “Joylashtirish bilan” D ning o‘ng tomonidagi nuqta qimmatli qog‘ozlar portfeli va pul qarzlari - ko‘plab “jalb qilingan” bozor portfellaridan tashkil topgan investor mulkini anglatadi. Ba’zi bir o‘zgarishlar natijasida “joylashtirilgan” bozor portfelining parametrlari ( A 0 hisobga olingan holda) quyidagicha ifodalanishi mumkin:
bozor A A DD , 
bozor DD .
Bozor portfeli “jalb etish bilan” quyidagi parametrlarga ega bo‘ladi: bozor (1 d A )D d A A bozor (1 d D )D , yoki bozor  D (D A ) d A , d A K / e - investorning o‘z mablag‘lariga pul qarzdorligini tavsiflovchi moliyaviy dastag; K, e - pul qarzdarligi va investorning o‘z mablag‘lari mos ravishda D qimmatli qog‘ozlar portfeliga investitsiya qilingan. Aytish kerakki, kutilayotgan daromadning o‘zgarishi yoki tavakkalchilik o‘lchovi sifatida standart og‘ish “bozor modeli”dan foydalangan holda moliya bozorida narxlarni belgilashga asos bo‘ladi. Bozor modeli portfel nazariyasidan quyidagi xulosaga asoslanadi: bozorda muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning daromadliligi va riski faqat “eng yaxshi” portfelning qaytishi va riski bilan belgilanadi. Bozor portfelining rentabelligi bozorda sotilgan barcha qimmatli qog‘ozlarning o‘rtacha og‘irlik darajasi sifatida hisoblanadi, bu yerda og‘irlik umumiy bozor kapitallashuvidagi j firmaning kapitallashuvining o‘ziga xos og‘irligi (j = 1, ..., n). Riskli aktivlarning daromadliligini aniqlashda “eng yaxshi” portfel xususiyatlarining roli kapital aktivlarini narxlash modeli (CARM) bilan izohlanadi. j j CML tg  rm  i m Barcha qimmatli qog‘ozlarni sotib oluvchilar uchun talab tuzilmasi bir xil, ularning barchasi D portfel tuzilmasiga mos keladigan risk aktivlarining bir xil to‘plamiga ega bo‘lishni xohlashadi va natijada agar qimmatli qog‘ozlar bozori muvozanatli bo‘lsa, bozorda sotilgan barcha riskli aktivlar to‘plami sifatida bozor portfeli investorlar uchun maqbul portfeldir. Har qanday investor uchun investitsiyalardan kutilayotgan foyda (ri) quyidagicha: r i rm i  , (17) bu yerda rj j -chi portfelning joriy rentabelligi, i - foiz stavkasi, rm – “eng yaxshi” portfelning joriy rentabelligi, j “– “eng yaxshi portfel” riski, m – investorning hissalari riski.
Yuqorida ko‘rsatilgan tenglama CML (kapital bozori chizig‘i) kapital bozori chizig‘i tenglamasi deb nomlanadi.
CML moyilligi burchagi riskli aktivlar bozorida investitsiya riskining narxini aks ettiradi: investorning daromadlilik darajasi, investitsiyalarning umumiy hajmidagi riskli aktivlar ulushining o‘zgarishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mutanosib ravishda o‘zgarib turadigan, ularning risk birligi oshishi bilan investorning daromadliligi qanchalik oshishini ko‘rsatadi. Arbitraj narx shakllanishi nazariyasi APT (arbitrage pricing theory) SARM modelining keyingi rivojlanishi sifatida 1970 yillarning oxirida paydo bo‘ldi. Ushbu nazariyaning batafsil ekspozitsiyasini korporativ moliya bo‘yicha maxsus darsliklarda topish 103 mumkin. Aytaylik, risksizlik daromadlarining kutilayotgan qiymati va riski CAPM modelidagi kabi emas, balki bozor ko‘rsatkichlari (bozor portfelining o‘zgarishi) bilan emas, balki bir necha omillar (YAIMning o‘zgarishi, inflyatsiya, milliy valyuta kursining o‘zgarishi va boshqalar) bilan belgilanadi. ART konsepsiyasi zaruriy shart sifatida risksiz rentabellikga ega moliyaviy vositaning mavjudligini nazarda tutmaydi va undan foydalanish uchun qimmatli qog‘ozlardan tushadigan daromadning kutilayotgan o‘rtacha qiymatini va uning o‘zgarishini hisoblash kerak emas. ART bozorda qayta vujudga keladigan bitta aksiya uchun muvozanat narxining shakllanishini tushuntiradi. Mahsulot yoki tizimning kelajakdagi ishlashiga nisbatan noaniqlik mijoz va etkazib beruvchi tashkilot uchun xavf tug'diradi. Juda tez-tez yoki xavfli bo'lmagan tarzda ishlamay qoladigan mahsulot ta'mirlash, almashtirish yoki chaqirib olishni talab qilishi mumkin. Mahsulotning ishlashi, uning ishonchliligi ham mahsulotni ishlab chiqaruvchi, quruvchi va sotadigan tashkilotni aks ettiradi. Ishonchliligi past ko'rsatkichi endi ushbu alohida mahsulot uchun xavf tug'dirmaydi, aksincha u mahsulot liniyasi va tashkilot uchun xavf tug'diradi. Ishonchlilik bo'yicha mutaxassislar uzoq vaqtdan beri xavflarni aniqlash va kamaytirish bilan shug'ullanmoqdalar. ISO 31000 kabi standartlar orqali korxona xatarlarini boshqarishga bo'lgan katta e'tibor ishonchlilik mutaxassilaridan tavakkalchiliklarni boshqarishning keng doirasini va ishonchlilik bilan bog'liq xavflarning kengroq kontekstga qanday mos kelishini ko'rib chiqishni talab qiladi. Korxona xatarlarini boshqarish uchun oddiy Greg Xatchins kitobida ISO 31000 Korxona xatarlarini boshqarish xatarlarni boshqarish va korxona xatarlarini boshqarish o'rtasidagi tafovutlarni to'playdigan jadval mavjud (34-bet). Ko'pgina tashkilotlar mahsulot va muhandislik darajasida bo'lgan ishonchlilikni ko'rib chiqadilar. Albatta, tashkilot tarkibidagi boshqa subyektlar ishonchlilik ko'rsatkichlarining mijozlar talablari va biznes maqsadlariga javob berish qobiliyatiga ta'sirini ko'rib chiqadilar, ammo aniqlash va yumshatish bo'yicha ishlarning aksariyati muhandislik darajasida. CML moyilligi burchagi riskli aktivlar bozorida investitsiya riskining narxini aks ettiradi: investorning daromadlilik darajasi, investitsiyalarning umumiy hajmidagi riskli aktivlar ulushining o‘zgarishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mutanosib ravishda o‘zgarib turadigan, ularning risk birligi oshishi bilan investorning daromadliligi qanchalik oshishini ko‘rsatadi. Arbitraj narx shakllanishi nazariyasi APT (arbitrage pricing theory) SARM modelining keyingi rivojlanishi sifatida 1970 yillarning oxirida paydo bo‘ldi. Ushbu nazariyaning batafsil ekspozitsiyasini korporativ moliya bo‘yicha maxsus darsliklarda topish 103 mumkin. Aytaylik, risksizlik daromadlarining kutilayotgan qiymati va riski CAPM modelidagi kabi emas, balki bozor ko‘rsatkichlari (bozor portfelining o‘zgarishi) bilan emas, balki bir necha omillar (YAIMning o‘zgarishi, inflyatsiya, milliy valyuta kursining o‘zgarishi va boshqalar) bilan belgilanadi. ART konsepsiyasi zaruriy shart sifatida risksiz rentabellikga ega moliyaviy vositaning mavjudligini nazarda tutmaydi va undan foydalanish uchun qimmatli qog‘ozlardan tushadigan daromadning kutilayotgan o‘rtacha qiymatini va uning o‘zgarishini hisoblash kerak emas. ART bozorda qayta vujudga keladigan bitta aksiya uchun muvozanat narxining shakllanishini tushuntiradi. Mahsulot yoki tizimning kelajakdagi ishlashiga nisbatan noaniqlik mijoz va etkazib beruvchi tashkilot uchun xavf tug'diradi. Juda tez-tez yoki xavfli bo'lmagan tarzda ishlamay qoladigan mahsulot ta'mirlash, almashtirish yoki chaqirib olishni talab qilishi mumkin. Mahsulotning ishlashi, uning ishonchliligi ham mahsulotni ishlab chiqaruvchi, quruvchi va sotadigan tashkilotni aks ettiradi. Ishonchliligi past ko'rsatkichi endi ushbu alohida mahsulot uchun xavf tug'dirmaydi, aksincha u mahsulot liniyasi va tashkilot uchun xavf tug'diradi. Ishonchlilik bo'yicha mutaxassislar uzoq vaqtdan beri xavflarni aniqlash va kamaytirish bilan shug'ullanmoqdalar. ISO 31000 kabi standartlar orqali korxona xatarlarini boshqarishga bo'lgan katta e'tibor ishonchlilik mutaxassilaridan tavakkalchiliklarni boshqarishning keng doirasini va ishonchlilik bilan bog'liq xavflarning kengroq kontekstga qanday mos kelishini ko'rib chiqishni talab qiladi. Korxona xatarlarini boshqarish uchun oddiy Greg Xatchins kitobida ISO 31000 Korxona xatarlarini boshqarish xatarlarni boshqarish va korxona xatarlarini boshqarish o'rtasidagi tafovutlarni to'playdigan jadval mavjud. Ko'pgina tashkilotlar mahsulot va muhandislik darajasida bo'lgan ishonchlilikni ko'rib chiqadilar. Albatta, tashkilot tarkibidagi boshqa subyektlar ishonchlilik ko'rsatkichlarining mijozlar talablari va biznes maqsadlariga javob berish qobiliyatiga ta'sirini ko'rib chiqadilar, ammo aniqlash va yumshatish bo'yicha ishlarning aksariyati muhandislik darajasida. . Mahsulotning ishlashi, uning ishonchliligi ham mahsulotni ishlab chiqaruvchi, quruvchi va sotadigan tashkilotni aks ettiradi. ART konsepsiyasi zaruriy shart sifatida risksiz rentabellikga ega moliyaviy vositaning mavjudligini nazarda tutmaydi va undan foydalanish uchun qimmatli qog‘ozlardan tushadigan daromadning kutilayotgan o‘rtacha qiymatini va uning o‘zgarishini hisoblash kerak emas.