Ko’rildi: O’ibdo’

Darsning jihozlari: darslik, qo`shimcha adabiyotlar, tarqatma materiallar.
Asosiy tushuncha va atamalar: Infraqizil nurlanish. Ultrabinafsha nurlanish. Roentgen nurlanish va uning tadbiqi.

Darsning blok chizmasi:

№	Dars bosqichlari:	Vaqti:
1	Tashkiliy qism	3 minut
2	O`tilganlarni takrorlash	10 minut
3	Yangi mavzuni bayoni	25 minut
4	Darsni mustahkamlash	5 minut
5	Uyga vazifa	2 minut

Darsni o`tish metodi: joriy, baxs munozara, savol- javoblar.
Darsni borishi:

1. 
   Tashkiliy qism: O`quvchilar bilan salomlashish, davomatini aniqlash, navbatchilikni nazorat qilish.
   
2. 
   O`tilgan darsni takrorlash: uyga vazifani tekshirish orqali o`tilganlarni takrorlash. Yangi mavzu bayoni:
   

16.1 – расм.

Nyuton tajribalar asosida yorug’lik dispersiyasini kashf etdi. Nyuton prizmaga tushayotgan. «oq yorug’lik» qizildan binafshagacha rangdagi yorug’lik spektrga ajralishini aniqladi(16.1 – rasm.). Tajribalardan shular ma’lum bo’ldiki, turli moddalardan yasalgan prizmalarda bir xil chastotali (w=const) nurlar turlicha burchakka og’adi: yoki bir xil chastotalar intervali Dw=w₂-w₁ ga mos bo’lgan spektr qismining kengliklari turli prizmalarda turlicha bo’ladi.

16.2 – расм.




16.3 – расм.

Chastota ortishi bilan moddaning sindirish ko’rsatkichi ham ortib borsa, ya’ni bo’lsa, bu moddadagi yorug’likning dispersiyasi normal dispersiya deyiladi (16.2 – rasm). Agar chastota ortishi bilan moddaning sindirish ko’rsatkichi kamaysa (16.3 – rasm), ya’ni bo’lsa, bunday moddadagi yorug’lik disperciyasini anomal dispersiya deyiladi. Shisha uchun oq yorug’lik sohasining barcha qismlarida normal dispersiya, ultrabinafsha va infraqizil sohalarning ba’zi qismlarida anomal dispersiya kuzatiladi.

I

nterferenciya manzarasi interferenciyalanuvchi to’lqinlarning yo’llari ayirmasiga juda sezgir bo’ladi: yo’llar ayirmasining kichik o’zgarishlarida uzunliklar va burchaklarini aniq o’lchash uchun, shuningdek, shaffof muhitlarning sindirish ko’rsatkichlarini aniq-lash uchun ishlatiladigan asboblarning tuzilishi shunga asoslangan. Sanoatda interferometrlar metall va boshqa silliqlangan detalg’ sirtlarning silliqligini tekshirishda keng qo’llaniladi.

Sirtlarning mikroskopik notekisliklarini payqash va o’lchash uchun ishlatiladigan Linnik mikrointerferometrning ishi misolida interferometrlar bilan tanishaylik.

Monoxromatik yorug’lik nurlarining (to’lqin uzunligi  bo’lgan) S dastasi yarim shaffof R qatlamga ( shisha kub diogonal kesimiga surtilgan yupqa kumush qatlamga) tushadi (15.10 – rasm). Bu nurlar-dan birining yo’lini ko’raylik. Yarim shaffof qatlamda 1 nur «ikkiga ajaraladi»: qisman qatlam orqali o’tadi va S ko’zguga tushadi (1 nur), qisman undan qaytadi va tekshirilayotgan V sirtiga tushadi (1 nur). So’ngra 1 nur ko’zgu va yarim shaffof qatlamdan qaytgandan so’ng va 1 nur tekshrililayotgan sirtdan qaytib, yarim shaffof qatlamdan o’tgandan so’ng M mikroskopga tushadi. Bu nurlar kogerent nurlardir, shuning uchun ular interferenciyalanadi, ularning interferenciya manzarasi mikroskopning ko’rish maydonida ko’rinib turadi.

15.11 – расм.

Endi Maykelson interferometrining ishlash principi bilan tanishaylik (15.11 - rasm). M manbadan chiqayotgan monoxromatik yorug’lik nurlari yarim shaffof P plastinkaga tushadi. Bu plastinkadan nur qisman qaytadi, qisman o’tadi. Qaytgan va o’tgan nurlar o’zaro perpendikulyar ravishda joylashgan 1 va 2 ko’zgulardan orqaga qaytadi. 1 ko’zgudan qaytgan nur P plastinkadan qisman o’tib, OK yo’nalishda kuzatuvchi tomon yo’nalgan. 2 ko’zgudan qaytgan nur P dan qaytib, u ham OK bo’ylab yo’nalgan. Bu nur birinchi nur bilan interferenciyalashishi tufayli ekranda qorong’i va yorug’ yo’llardan iborat bo’lgan interferencion manzara namoyon bo’ladi.

Agar ko’zgulardan biriga, masalan 2 ko’zguga deformaciyasi o’rganilayotgan jism yopishtirilgan bo’lsa, deformaciya tufayli jism ko’zgu bilan birga ₀/2 masofaga P plastinka tomon siljisin. Keyin 1 ko’zguga tushib qaytgan nur 2₀/2 teng kamroq yo’l yuradi. Yo’llar farqi tufayli ekranda interferencion manzara hosil bo’ladi va u to’liq bir yo’lga siljigan bo’ladi. Bu esa o’z navbatida jism deformaciyasining kattaligi haqida ma’lumot beradi.

3. 
   Mustahkamlash:
   
   1. 
      Spektroskopning tuzilishini tushuntiring.
      
   2. 
      Yorug’likning qutblanishi haqida nimalar bilasiz?
      

4. 
   Uyga vazifa: 110- betdagi savollarga javob yozish.
   

5. 
   Baholash: dars davomida baholab jurnalga qayd qilish.