Ko‘plab kasalliklarning asl sababi nimada?

Nazorat  savollari
1.  Tuproqning  og‘ir  metallar  bilan  zararlanishi  natijasida  kelib  chiqadigan
xavflar  nimalardan  iborat?
2. Mutagenez  nima? Unga qarshi kurashish choralarini so‘zlang.
3.  Yuqumli  kasalliklar  bilan  kasallangan  bemorlarni  davolash  tadbirlari
haqida  so‘zlab  bering.

18
3-bob.

ZAMONAVIY  JANGOVAR  SHIKASTLOVCHI  VOSITALAR
3.1.  Yadro  quroli
Yadro qurolining ta’siri yadro reaksiyasi, ya’ni parchalanish-sintez yoki
bu ikkalasining baravar ro‘y berishi natijasida yadro ichidan ajralib chiqadigan
energiyadan foydalanishga asoslangan.
Yadro qurolining quvvati trotil ekvivalenti, ya’ni trotil zaryadining vazni
bilan  ifodalanadi.  Trotil  zaryadining  portlash  energiyasi  yadro  qurolining
portlash energiyasiga teng.
Portlash  markazining  yer  (suv)  sathiga  nisbatan  joylashishiga  qarab
havoda portlash, yerda portlash, yer ostida portlash, suv ustida portlash va
suv ostida portlashlar farq qilinadi (1-rasm). Bu turdagi portlashlarning har
biri obyektlarga o‘ziga xos ravishda shikastlovchi ta’sir ko‘rsatadi.
Havodagi  yadroviy  portlash  —  bunda  portlash  havoda  sodir  bo‘ladi,
yorug‘lik  sohasi  yer  yuzasiga tegmaydi.  Havodagi  portlash yuqorida yoki
pastda bo‘lishi mumkin. Pastdagi yadroviy portlashda ko‘tarilayotgan chang
ustuni  portlash  buluti  bilan  tutashadi  va  natijada  qo‘ziqorinsimon  bulut
hosil  bo‘ladi.  Havoda  sodir  bo‘ladigan  yuqori  portlashda  chang  ustuni
portlash buluti bilan tutashmaydi.
Havodagi yadroviy portlash qisqa vaqt, ko‘zni qamashtiradigan yorug‘lik
tarqalishi bilan sodir bo‘ladi. Shundan so‘ng sfera shaklidagi yoritilgan soha
paydo bo‘ladi. Undagi harorat bir necha million gradusga yetadi. Yoritilgan
soha yorug‘lik nurlanishi manbayi bo‘lib xizmat qiladi.
1-rasm. Yadro  zaryadining  portlash  turlari:
a —  havoda;  b —  yer yuzida;  d —  yer ostida;  e —  suv  ostida va ustida  portlash.
a
b
d
e

19
Yadroviy  portlash  momaqaldiroq  paytida  hosil  bo‘ladigan  ovozga

o‘xshash  keskin  gumburlash  bilan  sodir  bo‘ladi.  Portlash  buluti  shamol
yo‘nalishi  bo‘yicha  harakatlanib,  o‘ziga  xos  shaklni  yo‘qotadi  va  tarqalib
ketadi.  Yuqoridagi  yadroviy  portlashlarda  sharga  o‘xshash  yoritilgan  soha
hosil  bo‘ladi.  Uning  o‘lchamlari  yer  yuzasi  atmosfera  qatlamlarida  sodir
bo‘ladigan  yadroviy  portlashga  qaraganda  katta  bo‘ladi.  Yoritilgan  soha
sovigach, chang-to‘zonli sharsimon bulutga aylanadi. Yuqoridagi portlashda
chang-to‘zon buluti va ustuni hosil bo‘lmaydi.
Yer  yuzasidagi  yadroviy  portlash  deb,  yer  yuzasidan  uncha  baland
bo‘lmagan havodagi portlashga aytiladi, bunda yoritilganlik sohasi yer yuzasi
bilan  kesishib,  yarim  sfera  shaklida  bo‘ladi.  Yer  yuzasida  portlashdan
chuqurlik hosil bo‘ladi. Chuqur o‘lchamlari portlash quvvatiga bog‘liq bo‘lib,
bir necha yuz metrgacha yetishi mumkin.
Yer  ostidagi  yadroviy  portlash  deb,  yer  ostida  o‘tkazilgan  yadroviy
portlashga  aytiladi.  Bunday  portlashda  yoritilganlik  sohasi  kuzatilmasligi
mumkin. Bunda tuproqqa katta bosim beriladi, hosil bo‘lgan zarba to‘lqini
yer qimirlashiga o‘xshash tebranish hosil qiladi. Portlash sodir bo‘lgan joyda
katta  chuqur  hosil  bo‘ladi,  uning  o‘lchamlari  portlash  quvvati  va  tuproq
turiga bog‘liq. Chuqurdan ko‘p miqdordagi tuproq qavati radioaktiv moddalar
bilan atrofga sochiladi. Portlash ustuni bir necha yuz metrgacha yetadi.
Suv ustida sodir bo‘ladigan yadroviy portlash tashqi ko‘rinishiga ko‘ra yer
ustida sodir bo‘ladigan portlashga o‘xshaydi.
Suv ostidagi yadroviy portlash suv ostida sodir bo‘ladi, bunda yoritilganlik
sohasi  ko‘rinmaydi.  Suv  yuzasida  balandligi  bir  kilometrga  yetadigan
qo‘ziqorinsimon bulut hosil bo‘ladi. Suvning yerga qayta tushishi natijasida
radioaktiv tuman hosil bo‘ladi. Keyinchalik suvli bulut paydo bo‘lib, undan
radioaktiv yomg‘ir yog‘adi.
Yadroviy  qurolning shikastlovchi  omillari:  portlash  to‘lqini yoki  zarba
to‘lqini,  yorug‘lik  nurlanishi,  o‘tuvchan  radiatsiya,  joylarning  radioaktiv
moddalardan zararlanishi, elektrmagnit impulsidan iborat.