Koʻpincha elementar zarralar fizikasi ham kiritiladi

2.1.Yadro kuchlarning umumiy tavsifi va xossalari 
Yadroni tarkibiy qismlarga ajratish uchun katta energiya zarurligi yadroga 
nuklonlar katta kuch bilan bir-biriga tortiladi degan xulosaga olib keladi. Bu kuchlar 
yadro kuchlari deyiladi. Elektromagnit kuchlardan ko’p marta kuchli bo’lgan yadro 
kuchlari protonlar va neytronlar, protonlar va protonlar, neytronlar va neytronlar 
orasida ta’sir etadi. Agar ikki zarra bir-biridan 1.5 F dan katta masofada bo’lsa 
ularning o’zaro potentsial energiyasi U=0, ya’ni ular o’rtasida o’zaro bog’lovchi 
kuch yo’q. Zarralar bir-biriga yaqinlashishi bilan ular o’rtasida tortishish kuchlari 
osha boshlaydi,0.5 F ga yaqin masofalardan boshlab zarralar o’rtasida yana o’zaro 
tortishish kuchlari vujudga keladi. Proton va neytrondan har doim zaryadli yoki 
neytral 

mezonlar chiqib turadi. 

mezonlar 10
-8
s yashaydi. Bu vaqt ichida ular 1 
F masofani o’tadi va orqaga -o’zini nurlab turgan zarraga qaytib yutiladi. Agar bu 
zarra proton yoki neytrondan iborat bo’lsa, o’z- o’ziga yetib kelgan

- mezonni 
tezda yutadi va qayta chiqaradi. Shu yo’l bilan ikkita o’zaro yaqin joylashgan 
nuklonlar bir-biriga 

- mezonlar irg’atib turishadi. Neytron bilan proton o’zaro 
ta’sirlashganda 
p
n
n
p
n
p






0

(1) 
Proton pion chiqarib,o’zi neytronga aylanadi, pionni esa neytron yutadi,ya’ni zaryad 
almashinuvi yuz bermaydi. 
p
p
p
p
n
p






0

(2) 
n
n
n
n
n
p






0

(3) 
Yadro zarralarini o’zaro ta’sirlashish tabiatini 

mezonlar almashishlari asosida 
tushuntirish

---

5 
albatta taqribiydir. 

mezonlarni real hodisalarda ishtirok qiladigan,sekin kuzatib 
bo‘lmaydigan holatini 

mezonlarni virtual holati yoki virtual 

- mezonlar
deyiladi. 
Yadro kuchlari quyidagi xossalarga ega: 
1) Yadro kuchlari yaqindan ta’sir etuvchi kuchlardir. Masofa ortishi bilan bu kuchlar 
ta’siri keskin kamayadi va yadro o’lchamidan ,ya’ni 10
-12
sm masofada deyarli 
sezilmaydi. Kichik masofalarda yadro kuchlarining ta’siri tez ortadi va shu 
masofada protonlar orasida ta’sir etuvchi elektr kuchlaridan bir necha baravar katta 
bo’lib qoladi. 
2) Yadro kuchlarin kattaligi o’zaro ta’sir etuvchi nuklonlarning elektr zaryadi yoki 
zaryadsiz bo‘lishiga bog‘lik emas. 
3) Yadro kuchlari to’yinish xususiyatiga ega,
 
Ya’ni bir nuklonga eng yaqin bo‘lgan 
chekli sonli ko’shni nuklonlar ta’sir qiladi. Yadroga xos o’zaro ta’sirga, elektr 
ta’siridan farqli superpozitsiya printspini ishlatib bo’lmaydi, Ya’ni ma’lum bir 
nuklonga qo’shni nuklonlarning ta’sirini har bir aloxida nuklon ta’sirini yig’indisi 
deb tasavvur qilish mumkin emas. 
4)
Yadro kuchlari o’zaro ta’sir etishuvchi nuklonlar spinlarining yo’nalishiga 
bog’lik. Proton va neytron 
2
1
ga teng bo’lgan spinga ega. Tajriba neytron va 
protonning spinlari parallel bo’lgan taqdirdagina (bu holda deytronning yigindisi 
0,5 
1,0 
1,5 fermi 
V MeV 
100 
50