Koʻpincha elementar zarralar fizikasi ham kiritiladi

Zarralar va yadrolarning iztopik spini.
Yadro o‘zaro ta’sir kuchining 
xususiyatlarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, nuklonlarning o‘zaro yadroviy ta’siri 
zaryadga bog’liq bo’lmas ekan, Ya’ni proton bilan proton, proton bilan neytron va 
neytron bilan neytron orasidagi yadroviy o’zaro ta’sir bir xil bo’lar ekan. Bundan 
tashkari neytron va protonlar massalari bir-birlariga yaqin, spinlari teng, bir xil 
statistikaga bo’ysunadi, yadro ichida bir-birlariga o‘tib turadilar. Ko’zguli 
yadrolarning spin, juftliklari, uyg’onish energiyalari deyarlik bir xil.
Aytilganlardan proton va neytron elektromagnit o‘zaro ta’sir aniqligida aynan 
o’xshash zarralar ekanligi kelib chiqadi. Shuning uchun ham Ular nuklon degan 
umumiy nom bilan ataladi. 
Nuklonlarning ta’sirlashuvi zaryadga bog’liq bo’lmasligi yana qo’shimcha 
erkinlik darajasiga ega ekanligini ko’rsatadi. Ya’ni yadro kuchlar maydonida aynan 

---

18 
bir xil zarra (nuklon) bo’lishi mumkin zaryadli (proton) yoki zaryadsiz (neytron) 
ko’rinishida. Agar yadro ta’sirlashuvida elektromagnit ta’sirlashuvni inobatga 
olmasak protonni neytrondan farq qilib bo’lmaydi. U holda ikki zaryad holatdagi 
dublet deb karash mumkin. 
Nuklonlarning zaryad holatini harakterlash uchun Geyzenberg tomonidan izotopik 
spin kvant sonini kiritishdi. Izotopik spin T qandaydir izotopik fazada deb karaladi. 
Bu kvant soni ham orbital va spin kvant sonlari kabi N=2T+1 qiymatga ega bo’ladi.
Izotopik fazada zarra hamma vaqt koordinata boshida, zarra aylanishi mumkin, 
lyokin ilgarilab harakat qildimaydi. Zarra impuls va orbital momentga ega emas, 
spinga o’xshash harakat miqdori momentga ega. Bu momentga (xech qanday oddiy 
momentga alokasi yo’k) izotopik spin deyiladi.
Izotopik spin kvantlashuvi
spin kvantlashuvi kabi. Izotopik spin T yarim 
buto’n, buton qiymatlar kabul qildiishi mumkin. T=0,1, 3/2, ... . Izotopik fazada 
2T+1 proeksiyaga ega bo’ladi. Bu aynan bir xil zarralar turli zaryad holatlar sonini 
harakterlaydi. Izotopik multiplet deb ham ataladi. Izotopik spinning biror 

-o’kka 
proeksiyasi turlicha zaryadli zarralarga mos keladi. Izotopik spin T=0 bo’lsa bitta 
zaryad holat – singlet, T=1/2 bo’lsa - N=2*1/2+1=2- dublet, T=1 bo’lsa 3 ta zaryad 
holati triplet holatlar bo’ladi.
Izotopik spin nuklon uchun T=1/2, N=2T+1=2 ikkita zaryad holati bo’lishi 
mumkin, T ning 

-o’kka proeksiyalari T

=+1/2 protonga mos keladi, T

=-1/2 esa 
neytronga mos keladi. 

-mezonlar uchun izotopik spin T=1 demak, N=2*1+1=3 aynan bir xil 

-
mezonlardan uchta bo’lishi kerak. Proeksiyalari T

=1 (

+
), T

=0 (

o
), T

=-1 (

-
) 
zaryad holatlariga mos keladi. 
Yadroviy o’zaro ta’sir harakteri nuklon xiliga, Ya’ni izotopik spin vektorining 
proeksiyasiga bog’liq bo’lmagani uchun u faqat T vektorning kattaligi bilan 
aniqlanadi. Demak yadroviy o’zaro ta’sir izotopik fazodagi turli yo’nalishlarga 

---

19 
nisbatan invariant ekan. Yadroviy kuchning bunday xususiyati uning izotopik 
invariantlik xususiyati deb ataladi. Izotopik invariantlikdan yadro ta’sirlashuvi 
tufayli kechadigan barcha jarayonlarda izotopik spinning saqlanish qonuni kelib 
chiqadi.
Yadroning izotopik spini quyidagicha aniqlanadi. T

=


A
i
1
T
i
, Izotopik spin 
proeksiyasi esa







A
i
i
A
Z
N
Z
T
T
1
2
2
)
(
2
1
)
(


(30) 
Masalan: 
1
3
2
He
yadro izotopik spini. 
2
1
2
3
4



T
Vektor proeksiyalar soni 
2T+1=2*1/2+1=2 . Demak 
3
He ning xususiyatlariga o‘xshash yana bir yadro bo’lishi 
kerak, bu 
3
N
2
– tritoniydir. Uning uchun izotopik spin T=1/2, proeksiyasi
2
1
2
3
2
)
(
2
3
1




H
T

ga teng.