Konsultativ psixologiya va psixokorreksiya

1.2. Психолог олимлар томонидан агрессияга таьсир этувчи омилларнинг ўрганилиши.
Инсоннинг рухий ва жисмоний холати бири-бири билан боғлиқ, шунинг учун инсон биринчи навбатда асабларига маънавий озука бериши,турли рухий толикиш,стрес холатларда фақат ақл фаросат билан иш тутиши,хиссиётларин бошқаришни билиш лозим. Акс холда эса одамлар билан муносабатлардла турли қарама--қаршиликларга келишмовчиликлар келиб чиқади ва одам ўзини бошқара олмай агрессив холатларни намоён қилиши мумкин бўлади.
Агрессия – кимгадир зарар етказишга йуналтирилган жисмоний ёки вербал ҳулқ болиб унинг икки хил кўриниши мавжуддир. Бўлар душманлик агрессияси ва инстурументал агрессиядир.Душманлик агрессияси ғазабдан пайдо бўладиган ва шахсий мақсадга айланган агрессия хисобланади. Инструментал агрессия эса бирон бир мақсадга эришишг воситаси бўлган агрессиядир.
Замонавий этика тамойиллари тадқиқот мақсадларида оғриқ стимулидан фойдаланишнинга катьий равишда чеклайди. Жисмоний оғриқдан ташқари, психологик оғриқни ҳам кўзатиш мумкин. “Психологик оғриқ” - биз фрустрация деб атайди ган холатнинг ўзидир. Оғриқ одамларда ҳам агрессияни кучайтиради. Ҳар биримиз бошимиз қаттиқ оғриганда ёки оёғимизнинг катта бармоғини уриб олганимизда шунга ўхшаш реакцияни эгаллашимиз мумкин. Леонард Берковиц Висконсин университет талабаларида шундай тажриба ўтказган.Талабалар қўлларини илиқ сувга ёки ўта совуқ сувга солиб тўрган талабаларга аста-секин ўзларида ғазабийлик орта борганини ёқимсиз товуш чиқараётган бошқа текшширувчини сўқиб юборишга ҳам тайёр бўлганликларини эслатган.Хулоса шундай бўлганки агрессив холатилар фрустрацияга нисбатан агрессияни ишга солувчи самаралироқ механизм хисобланар экан. Хаттоки азобли декрессив холат ҳам душманлик агрессив ҳулқининг пайдо бўлиш эхтимоллигини ортади. Текширишлар, шунингдек жазирама иссиқ қасоскорликнинг намоён бўлишига сабаб бўлиши мумкин, деган хулосани беради.
Темперамент ва агрессивлик ўртасидаги бевосита алоқани тасдиқлаш қийин бўлса ҳам юқори температура хаяжонга сабаб бўлади, одамлар жазирамада ғазабийроқ бўладилар.Жазирама иссиқ агрессив фикр ва хиссиётга сабаб бўлади. Бошқа одамнинг хужумкор ҳулқи, масалан жисмоний оғриқ етказиш ёки хақорат агрессиянинг кучли қўзағовчилари ҳисобланади. Тадқиқотчилар Стюарт Тейлор, Хоралдь Денгерик, Обўқи ва Тошхиро Камберралар атайин хақоратлаш ва оғриқ етказиш қасд олиш ниятидаги жавоб реакциясига сабаб бўлганлигини ўрганишган.
Автобусдаги турли катта автомобил йўллар пробкада имиллаб юриш, талабалар ётокхонасидаги ўринлар тиқилинчлиги вазият назорат қилиб бўлмаслиги ҳиссини юзага келишига сабаб бўлади. Ахоли кўп яшамайдиган шаҳарларда жиноят кўпроқ содир бўлади ва одамлар бундай шаҳарларда кўпроқ дистрес –кучли психик зўриқишни ҳис қилишади.
Стенли Шахтер ва Джер Сингерлар шундай тажриба ўтказишганки, икки гурух талабалар қонига адреналин укол қилинган, биринчи гурух уколь таьсирида қон айланиш ва юрак уриши ҳамда нафас олиши тезланиши маьлум қилинган. Информацияга эга бўлган талабалар агрессив кўзловчи стимулларга бефарқ қолишиб ўзларидаги агрессив холатни дори таьсирига йўилган.Дорининг таьсир кучидан бехабар икккинчи гурух агрессия уйғотувчи омилларга кучли реакция намоён қилинган. Хулоса шундаки, айни пайтдаги физиологик қўзғалиш ёки бу эмоцияни одам ўзидаги қўзғалишни қандай жойлашга қараб турлича озиқлантиради.Ташқи холат инсоннинг ички тўзилишига боғлиқ, яьни ташқи таьсирнинг ижобий ёки салбийлигини биз уни қандай акс эттирилишига боғлиқ. Бошқа бир тадқиқотда фотосимуляция ёрдамида кучли қўзғалиш ортирилганда текширувчилар шовқинли радио эшиттириш тинглаб туриб ўзларидаа нохуш хиссиётни тушунишган. Телевидение орқали ҳулқнинг агрессив моделини кўзатиш агрессияни қўзғаш ва унинг намоён қилиш усулларига ўрганиш мумкин. Хозир деярли 98% оила ўз телевизорларига эга.Айрим оилаларда иккита ва ундан ортик телевизор бор шунинг учун ота-оналар болалари битта кўрсатувни томоша қилишади. Ўртача оилада бир кунда телевизор 7 соат ишлайди. Аёллар эркақларга нисбатан, мактабгача ёшдагилар ва нафақахўрлар- лар ва ишлайдиганларга нисбатан ўрта-маьлумотлилар, олий маьлумотлиларга нисбатан кўпроқ кўрсатувларни томоша қилишади. Бу соатларда ижтимоий хухуқни қандай типлари моделлаштирилади. Америкалик психолог Джорд Гербнерн шундай ёзади: “Инсоният тарихида бундай ҳам қонхурроқ даврлар бўлган лекин уларнинг хеч бири бизникига ўхшаб шу даражада зўравонлик образи билан суғорилмаган эди. Ким билади бу кўриниб турувчи ҳар бир уйга минглаб турган телевизор экранлари орқали турли хил шавқатсизликларнинг қойилмақом ўйлаб топилган сохаси кўринишида оқиб кираятган зўравонликнинг ёвўз оқимли бизни қаёққа олиб кетади.
Теледастурларни томоша қилиш ва ҳулқ ўртасидаги ўзаро алока.Телевидениянинг жиноятчиликка таьсирини ўрганиш учун коррелаякцион ва эксперементал методлардан фойдаланилдади ўкувчиларни психологиясини ўрганиш бўйича ўтказилган тадқиқотлар хақиқатдан ҳам телекўрсатувлар агрессивлик даражасининг ортишига ижобий таьсир қилининшини кўрсатади. Лекин бу ерда тескари алоқа ҳақида ҳам ўйлаб кўриш керак. Эхтимол агрессивлик ҳулқи болалар зўравонлик сахналарини кўришни ёктиришади. Бу қарама-қарши изохни икки хил йўл билан текшириш мумкин. Тадқиқотчилар яширин учинчи омил таьсирини айрим шубхали омилларни статистик йўл билан бартараф қилиш орқали ўрганадилар. Инглиз олими Уильям Бельсон 1565 та Лондонлик ўғил боларни текшириб улардан зўровонлик сахналари бор реал кўрсатувларни томоша қилганлари кейинг олти ойда кўпроқ қоида бузилишларни содир қилганликларини аниқлаган. Бельсон шунингдек учинчи омил, масалан оиладаги болалар сони таьсирини ҳам ўрганган.
Зўравонлик сахналари мавжуд кўрсатувларни томоша қилишга ишкибозлик мазмунида муккасидан кетган ва талтайган болаларни оиладаги болаларнини хисобга олган холда ўрганиш ҳам кўрсатувни кўп томоша қилганлар билан оз томоша қилганлар ўртасидаги фарқ сақланиб қолишини кўрсатди. Бундан Бельсон муккасидан кетганлар ҳулқидаги оғишлар телекўрсатувлар туфайли вужудга келади деган хулосани чиқарган. Леонард Ирон ва Роуээл хюсманлар 835 та 8 ёшли болаларда зўравонлик сахналарини доимий кўриш хаттоки ўз-ўзидан кўриниб турувчи учинчи омилларни статистик йўл билан бартараф қилишганда ҳам уларда агрессивлик билан ижобий коррекция қилинишини аниқлаганлар.Чиқагода 758 та ва Финландияда 210 та ўспиринлар ўртасида ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики болалигида жангари филмларни кўп томоша қилганларда 30 ёшида жиддий жиноятларни содир қилиш эхтимоли кўпроқ бўлади. Канада ва Акшда 1957-1974-йиллар оралиғида телевединянинг кенг тарқалиши билан қотилликлар сони икки барабар ортган.
Платон “Республика“ асарида шундай ёзган эди: Нахотки биз болаларимиз ҳар ким томонидан ўйлаб топилган ва улар катта бўлганларида дуч келадиган хақиқатига зид ҳамда қарама-қарши бўлган афсоналарни эшитиб рухан идрок қилинишларига йўл қўйсак. Америкада ҳар бир ўспиринлик ёшига етгунга 100 000 зўравонлик сахнасини ва 20 000 Қотиллик сахнасини томоша қилади.
Ўзбекистонда хали афсуски бундай тадқиқотлар амалга оширилмаган лекин кундан кунга чет эл филмлари ва нусха кучирилган зўравонлик сахналари сони ортиб бораётганини ташвишланарли хол.
Учинчидан зўравонлик оммавий маданиятга акс эттириш тахмин қилишг сабаб бўлади. Телевидение томошабинларини кўрган нарсасини такрорлашга ундайди.Қўполлик назокатга мулойимликка қараганда 4 баробар кўпроқ намойиш қилинади.Умуман олганда телевидение кўпроқ нореал дунёни акс эттиради. Агар телевидения томонидан моделлаштириладиган муносабатлар услуби ва муаммоларни хал қилиш усуллари хақиқатдан ҳам асосан ёш томошабинларда тажрибаларнинг ҳаракатга келтирса унда пронал ҳулқни шакллантириш ижтимоий мақуллашга сазовар. Телевидение ўз таьсирини нозиклиги билан болаларга хақиқатдан ҳам ижобий ҳулқ дарсини бера олади. Ҳар қандай телевединие билим беради. Биз телевединиянинг ҳулқка таьсирини кўриб чиқдик.Агар биз бирон эмоционал реакция учиб қолади. Шавқатсизлик сахналарини узоқ вақт кўзатиш ҳам шундай психологик самара беради деб уйлаш учун ҳамма асослар бор. Охир оқибат одам бу умуман аҳамиятсиз деган фикрга келади. Проффессионал бокснинг шавқатсиз сахналарини кўп кўзатган болалар тадқиқотларда безовталикдан кўра кўпроқ бефарқликни намоён қилишган. Рональд Дребман ва Маргарет Томаслар Тадқиқотларида шавқатсиз филмларни томоша қилиш болаларга оддий жанжал сахналари ёки болаларнинг муштлашишига нисбатан бефарқ, безиб кетгандек муносабатни шакллантирганлар. Хаётий теледунё хақиқатдан ҳам бизнинг реал дунё ҳақидаги тасаввурларимизни шакллантиради деган саволга Жорж Гербнер ўтказган сўровида шундай деб ёзади. Бир кунда 4 соатдан ортик телевизор томоша қиладиган ашаддий томошабинлар икки соатдан ортик телевизор томоша қиладиган талтайган томошабинларга нисбатан зўравонлик ишлатишга хавфсирашган. Ашаддий телетомошабинлар кўпроқ уйга биров бостириб кириши кучада кимлардур хужум қилиши дан хавфсирашади.
Эхтимол телевидение одамларнинг ҳар йили бошқа фойдали машғулотларга сарфлашлари мумкин бўлган минглаб соатларни учириш билан ҳам кўпроқ таьсир кўрсатар. Ҳар биримиз ҳам телевизор олдида ўтказган соатларимизни қандай фойдали шуларга сарфлашимиз мумкинлигини ўйлаб кўрсак зарар қилмайди.Омммавий тартибсизликлар пайтида қарама- қарши томонлардан биттаси куёш қандай чиқиши билан агрессив ҳаракат зудлик билан таркала бошлайди.Ўз ўлжасини талон тарож қилаётган талончилар манзараси қонуни хурмат қилувчи фуқароларнинг ахлоқий тахқирланиши сусайтириб уларда ҳам шу ҳаракатларни содир қилиш истагини уйготиш мумкин.Гурух агрессив реакциялар амплитудасини маьсулиятли таркатиб юбориши йўли билан ортириши мумкин.Ижтимоий лоқайдлик туфайли гурухда агрессив тенденсиялар шунинг учун ҳам кучайдики, гурух тенденцияларини қутблаштириш ҳусусиятларига эга. Ҳар бир катнашчининг ўзини гурух билан ухшатиши туфайли қонфоримлилик (ккелишувчанлик) ва деиндивидация ( ўзига хосликнинг йуқолиши)ортиб боради. Мисол учун ўспиринлар бандасини мактабларида кучсиз химоялаш ходисаларини олиш мумкин. Ёлгиз холда хатто энг жанжалкаш ўсмир ҳам ўз қурбонига ёмон сўз айта ёки хужум қила олмайди.
Лабаратория ва табиий шароитларда агрессиянинг кучайиши қуйидаги омилларга боғлиқ.
-агрессиянинг эркак жинсига мансублиги.
-индивид табиий агрессорлигининг баландлиги.
-алкаголль таьсири
-зўравонлик сахнасини кўзатиш.
-агрессорнинг анонимлиги
-қурбоннинг ғаламислик хуллки
-қўл остида кўролнинг мавжудлиги.
-гурухий таьсири
Аверсив тажриба ўз таркибига фрустрациядан ташқари дискамфорт оғриқ жисмоний ва вербал хақоратлашни ҳам олади.Ҳар қандай қўзғалиш хаттоки жисмоний машқлар ва сексуал симуляция ҳам атроф муҳит томонидан агрессия оқимига йуналтирилиши мумкин.Телевидение эфир вақтининг кўп кисмини зўравонликни намойиш қилишга багишламокда.Коррекцион ва эксперементал тадқиқотлар шундай фикрга якдилки телевизор орқали зўравонликнинг кўзатиш биринчидан агрессив ҳулқнинг сезиларли даражада кучайишига шароит яратади ва иккинчидан томошабинларнинг агрессияни идрок қилишларини сусайтириб реаллик ҳақидаги тасаввурларни бўзади.
Агрессиянинг енг кучли намоён бўлиши гурухда амалга ошади.Алохида индивидларни қуйушқондан чиқарадиган шароитлар гурухни ҳам куюшқондан чиқариш мумкин.Ёшларни ўз ғазабларини ташқарига чиқариб юборишга ўргатиш керак -деб тавфсия қилган эди Эни Лендерс Агар одам ғазабдан ёрилиб кетай деётган бўлса биз клапанни қидириб топишимиз керак.Биз унга имкониятини беришимиз керак- дейди машхур психиатр Фриц Герлз. Ҳар иккала тасдиқ ҳам гидравлик плоделига таянади.Тўпланган агрессив энергия тўғондаги сувга ўхшаб бетўхтов ташқарига интилади.Катарсис концепсияси одатда Аристотелга таалукли дейишади.Аслида Аристотел агрессия ҳақида хеч нима демаган бўлса ҳам, биз ўзимизни эзаётган эмоциялардан уларни ичдан бошдан кечириб тозаланишимиз мумкин ва классикларни мушохада қилиш бизга рахмдиллик ва кўркув қаторасини синаб кўриш имконини беради деб ёзган эди.Агрессив ҳаракатлар ва организмдан сиқилган агрессияни чиқариб ташлайди деб хисобловчи айрим тереагортлар ва гурух лидерлари ўз қўл остидаги сиқилган агрессияни ташлаб юбоириш йўллари билан вентиляция кишиларни рағбатлантирадилар шунинг учун ҳам масалан ҳаммомда бир бирини маголка билан дўппослаш ва кроватта теннис ракеткаси билан уриш ва айни пайтда бақир-чақир қилиш айб саналмайди. Айрим психологлар ота-оналарга болаларнинг эмоционал кескинликни юмшатишга ёрдам берадиган агрессив ўйинларини рағбатлантиришни тавсия қилишмади.
Айрим тадқиқотларга агрессив ҳаракатлар агрессивликнинг кучайишига сабаб бўлган.Агрессивликни намоён қилиш душманликнинг кучайишига олиб келади.Шавқатсизлик акти ҳар доим шавқатсизликка установка беради.Агрессив ҳаракатнинг кучсиз намоён бўлиши шунга олиб келадики одам ўз хатти-ҳаракатида бирор бир жазога лойиқ нарсани кўришдан воз кечади.Одамлар ўзларининг бўлгуси агрессиялари иррационал беақллик бўлиб кўринмаслиги учун қурбонларнинг фазилатларини камситишга ҳаракат қилишади.Агар ғазабни биринчи мартдаёк тиёлса кескинлик чиқиши ҳам пасаяди бўлмаса аксинча тормозлниш пасаяди.Бахтимизга ўз хиссиётларимизни намоён қилиш ва бошқаларга уларнинг ҳулқи бизга қандай таьсир қилганлигини билдиришнинг ноагрессивлик усуллари ҳам мавжуд. Агрессиямиз ҳам шиддатли бўлиши ҳам мумкин.Кимки ўзининг бутун таровати билан ғазабдан кўтириб кетаётганлигини кўрсатса ўз қахрини чуқурлаштирган бўлади.
Агар агрессив ҳулқ ўрганиш жараёнида ортирилса уни назорат қилишга умид бор.Агрессиянинг пайдо бўлишига сабаб бўладиган омилларни кўриб чиқиб,унга қандай қилиб қарши туриш мумкинлигини ўйлаб кўрамиз.Шундай екан енг ақлли йўл одамларнинг амалга ошмайдиган орзулар ва бехуда умидвор билан бошларини оғритмасликлари. Инструментал агрессия олдиндан такдирланиш лаззати ва эхтимол туғулган сарф-ҳаражатлар туфайли келиб чиқади .
Демак биз болаларда ҳамкорлик ва ноагрессив ҳулқни рағбатлантиришимиз керак. Тажрибаларда болаларнинг агрессив ҳулқи писанд қилмасдан ноагрессив ҳулқи мустахкамланганда улар камроқ агрессив болиб борадилар. Агрессорни жазолаш ҳамвақтни бехуда кетказиш демакдир.Жазолаш агрессияни фақат идеал шароитлардагина тўхтатиб қолиши мумкин яьни агар ўша захоти ва қаттиқ жазоланса агар жазолаш ижобий ҳулқни рағбатлантириш билан бирга кўшилса ва бунда жазо олаётганинг жахли чиқмаса.Агар шундай бўлганда ўлим жазоси жиноятлар сонини камайтирган бўлардик.Лекин афсуски бундай бўлмаяпти.Жисмоний жазолаш қўшимча салбий самара бериши мумкин .
Жазолаш бу агресив симуляциянинг яна бир кўринишидир, айнан жазо ёрдамида олди олинмоқлиги бўлган ҳулқни шакллантиради.Яна бунинг устига жазолаш бу мажбурлашдир. Худди шунинг учун ота –оналарини ҳаракатлари билан усган бебош ўсмирлар оиладаги интизом шафқатсиз жисмоний жазо кўринишни олганда уйдан қочиб кетадаилар.Агар биз тинчликни хохласак,илк болаликданок болаларда ҳамкорлик ва рахмдилликни рағбатлантиришимиз ва шакллантиришимиз зарур, бунга хеч бўлмаганда ота-оналарни болалардан интизомли куч,ишлатмасдан талаб қилишга ўқитиш йўли билан эришиш мумкин.Таьлим дастурлари ота оналарга мақўл ҳулқни мустахкамлаш ва аниқ ижобий тавфсифлардан фойдаланиш зарур.Масалан агар хонани йиғиштиришмасанг,мен сени нима қилишни билмайман деган салбий таьзйиқ ўтказиш,хонангни йиғиштириб билиб уйнагани боравер деганда ижобий таьрифлардан фойдаланинг.Битта шундай агрессия урнини алмаштириш дастурини амалга ошириш ёш қонун бўзувчилар ва ўсмирлар бандаси аьзоларининг қайта кўлга олинишини кескин камайтиради.Дастурда ўсмирлар ва уларнинг ота-оналари мулқот малакаларини ўқитишдир,эмоционал назоратни амалга оширишга ўрганишди уларнинг мулқотий рефлекцияси даражасини оширишга интилишди.Бз шунингдек ўз фарзандларимизни оммавий ахборот воситаларида намойиш қилинаётган зўравонликка қарши эмлашимиз мумкин. Швецияда ҳарбий ўйинчоқлар ишлаб чиқариш бутунлай тухтатилган .Швеция ахборот хизмати йуналишидаги миллий ёндашувни шундай изохлайди.Уруш ўйини тортишувларни зўравонлик билан хал қилишга ўргатади.Шунга ўхшаш маслахатлар бизга агрессияни тизимлаштиришга ёрдам беришга кодир.
Каторсис фаразининг тасдиқига қарама- қарши ўларок,агрессиянинг ташқи намоён бўлиш уни камайтиришдан кўра кўчтиради. Ижтимоий ўрганиш позициясидан туриб ёндошувчи агрессияни уни келтириб чиқарувчи омилларга қарши тушириш йўли билан назорат қилишни тақлиф қилади бошқача қилиб айтганда аверсив симуляцияни сусайтириш,ноагрессив ҳулқни шакллантириш ва агрессияга зид реакцияларни аниқлаш ва мустахкамлаш йўли билан агрессив ҳулқ намоён бўлиш эхтимолини камайтириш мумкин.