Konfutsiylik yoki konfutsiychilik

B. KONFUTSIYLIKDA MUQADDAS MATNLAR

Конфуций барча эски Хитой манбаларини кўздан кечириб чиққан. Унинг мақсади; бошқарувга оид бўлган маълумотларни йиғиш, ижтимоий ҳаёт ва маросимлар билан боғлиқ асосларни бир жойга жамлаш, воқеъликда мавжуд бўлиб турган ахлоқ ва урф-одатларнинг давом этишини таъминлаш; шу тарзда аждодлар маданияти (мероси) га асосланган Хитой маданиятини юзага келтириш эди.

Шундай қилиб Конфуций ва унинг шогирдлари, ўзларидан олдин ўтиб кетган хитойлик файласуф ва муршидлар қолдириб кетган маданий ва маънавий меросни йиғишган ва уларни шарҳлаганлар. Конфуцийга жуда ҳам қаттиқ боғланган ва ундан адабиёт, тарих, фалсафа-ахлоқни ўрганган шогирдлари, ўлимидан кейин унинг ҳам сўзларини йиғишган.

Конфуцийликнинг илк кўринишида ахлоқ масаласи биринчи ўринга қўйилган, диний эътиқод эса иккинчи даражали саналган. Диний масалалар, яъни ақидаларга Конфуцийлик анча совуққон муносабатда бўлган, баъзи ўринларда уларни инкор ҳам қилган. Конфуций ўз вақтида Қадимги Хитойда кенг тарқалган руҳларга эътиқод қилиш масаласига шубҳали муносабатда бўлган. У ғайритабиий нарсалар ва руҳлар тўғрисида гапиришни ёқтирмаган. Ундан Даосист ибодати, сеҳру-жодуни амалга ошириш талаб қилишганида: “Менинг ҳаётим, ибодатимдир.” deya javob bergan.

Shuningdek, u taqdir, inson umri, o‘lim haqida so‘z yuritishdan ham o‘zini olib qochgan... Bu din vakillari jannat-do‘zax, qayta tirilish kabi g‘aybiy narsalarga ishonmaydilar. Ularning bor e’tiborlari dunyo hayotini isloh qilishga qaratilgan. Ruhlarning jasaddan chiqqanidan keyin qayerga borishiga qiziqib ham ko‘rmaydilar... Xatto shogirdlaridan biri Konfutsiydan: “O‘lim nima?” – deb so‘raganlarida U: “Biz tiriklik nima ekanligini bilmaymiz-u, o‘lim nima ekanligini qayerdan ham bilar edik”, deb javob bergan.

Lekin ular qazo va qadarga ishonadilar va agar gunoh va qabih ishlar ko‘payib ketsa, Osmonning bunga nisbatan jazosi zilzila va vulqon... kabi shakllarda bo‘lishiga e’tiqod qiladilar. Shuningdek ularning e’tiqodida jazo va mukofot, shu dunyoning o‘zidayoq bo‘ladi. Yaxshilikka–mukofot, yomonlikka–jazo bo‘lgani kabi…

Ularga ko‘ra Podshohlar Osmon o‘g‘illari bo‘lib, ular adolatdan uzoqlashib zulm qilaboshlasalar, Osmon ularni bu ishdan chetlatadigan va boshqaruvni qo‘lga oladigan odil kimsalarni boshliq qilib qo‘yadi...

Bu dinning muqaddas matnlarini tashkil qiluvchi ikki diniy-adabiy kolleksiya (majmua) mavjud. Bular “Besh Klassika” (Wou King) va “To‘rt Kitob” (Se Chou) deb nomlanuvchi kitoblardir. Biroq, bu kitoblarning barini ham diniy, deb bo‘lmaydi. Ularning ichida dinga aloqasi bo‘lmagan kitoblar ham mavjud.

Besh kitob (Wou King) quyidagi kitoblardan iborat:

1. “I-Szin” (Yi King - o‘zgarishlar kitobi, sehrgarlik va duolar majmuasi),

2. “Shu-Szin” (Shu King - qadimgi tarix, afsonaviy imperatorlar tarixi, tarixiy ma’lumotlar, vasiqalar),

3. “Shi-Szin” (Shi King - qo‘shiq (she’r) aytish kitobi, qadimgi poeziya to‘plami, 305 ta turli qo‘shiqlarni o‘z ichiga oladi),

4. “Li-Szin” (Li King - marosimlar va urf-odatlar bilan bog‘liq xotiralar kitobi, (Odob-axloq)),

5. “Chun-Syu” (Kun Kiyu - bahor va kuz bilan aloqali kunma-kun yozilgan voqea-hodisalarni o‘z ichiga oluvchi kitob. Bu kitob mil. avv. 722-481 yillar orasidagi tarixiy voqea-hodisalarni o‘z ichiga oladi).

To‘rt kitob (Se Chou): XI-asrda Sung (Sung) sulolasi davrida bir joyga jamlangan. Bu majmua, boshqaruvchi hukmron tabaqaning yetishtirilishi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. Boshqaruvchilar, ishga olinishlaridan oldin mazkur kitoblardan imtihon topshirishlari shart qilingan. Ular quyidagilardir:

1. “Lun-yuy” (Lun Yu) – Konfutsiyning ma’ruzalari,

2. “Men-szi” (Mong-tse)– Konfutsiyning eng qadimgi shogirdlaridan biri Men-Szining so‘zlari,

3. “Chjun-yun” (Tchong Yong) – O‘rta yo‘l ta’limoti kitobi,

4. “Da-Syuye” (Ta-Hio) - Buyuk ta’limot, insonning o‘zi-o‘zini takomilashtirishi kitobi,