Konferensiyasi

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G‟OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 27-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublishing.
org
16 
METALLAR ORBITASIDAGI KRISTALL MAYDON NAZARIYASI 
 
Yusupova Nazokatxon Vaxobjon qizi
 Qo‘qon davlat pedagogika instituti o‘qituvchisi 
Mahmutaliev Rahmadali Rahbarzoda 
Qo‘qon davlat pedagogika instituti talabasi 
 
Annotasiya: 
Maqolada kimyo fanining ishlab chiqarishlarda va texnika 
taraqqiyotidagi metallar ahamiyati ilmiy nazariy tomonlama yoritib berilgan. Jumladan, 
kimyo fanini o‘qitish jarayonida kimyoning Metallar ionining o'z atrofiga ligandlar to'plash 
xususiyati Lyusning kislota-asos birikishi nazariyasi asosida tushuntiriladi Tabiiy va aniq 
fanlarning o‘rganilishi ham koinot va o‘zlikni anglashga katta turtki bo‘ladi. 
 
Zamonaviy bilim va ko'nikmalarga ega mamlakatning munosib kelajagi uchun 
javobgarlikni o'z zimmasiga ola biadigan barkamol, maqsadga intiluvchan va serg'ayrat 
yoshlarni tarbiyalash mamlakatni barqaror va ildam rivojlantirishning eng muhim shartidir. 
So'nggi yillarda yoshlarning intellektual va ijodiy salohiyatini namoyon qilish, ularning 
fuqorolik javogarligini va olib borilayotgan islohotlarga dahldorligini oshirish borasida 
ulkan ishlar amalga oshirildi.
Kimyo fanida bir qancha o'z doirasida amaliy ahamiyatga ega nazariyalar bo'lib, ular 
ilmiy ishlab chiqarishda katta ahamiyatga efgadir. Shunday amaliy ahamiyatga ega 
nazariyalardan biri "Kristall maydon nazriyasi"-dir. Ushbu nazariya qattiq kristall moddalar 
xossalarini izohlashga qaratilgan. Bu nazariyaga muvofiq barcha metallarning ionlari 
kompleks hosil qilishi xususiyatiga ega bo'lib, bu oraliq elementlarda kuchliroq namoyon 
bo'ladi. Oraliq metallar komplekslarining magnit xossalari va rangi metallar atomlari 
orbitallarda d-elektronlarning borligi bilan izohlanadi. Oraliq metallar 
komplekslarning kimyoviy bog'lanish modelini va bu moddalarga xos bo'lgan xossalar 
kristall maydon nazariyasi yordamida tushuntiriladi. Bu nazariya markaziy ionning d- 
orbitallariga ligandlarning ta'sir etishini ko'rsatadi. Erkin atom yoki ionning bitta elektron 
qobig'iga tegishli barcha d-elektronlar energiyasi bir xil bo'lib, bu elektronlar bir energetik 
sathni egallaydi. Metallar ionining o'z atrofiga ligandlar (Masalan: suv) to'plash xususiyati
Lyusning kislota-asos birikishi nazariyasi asosida tushuntiriladi. Bunda asosni, boshqacha 
qilib aytganda, ligandni elektron juftlar donori deb qarash mumkin. Bu elektronlarni 
akseptor vazifasini o'to'vchi metall ioninig vakant ya'ni bo'sh orbitani qabul qiladi. Metall 
ioni bilan uni o'rab turuvchi ligandlar orasidagi tortishish metall ionidagi musbat zaryad 
bilan liganddagi manfiy zaryadlar orasida vujudga keladigan elektrostatik kuchlar hisobiga 
amalga oshadi, deb faraz qilish mumkin. Ion holatdagi ligandlar bo'lganda elktrostatik 
brikishi metall markazidagi musbat zaryad orasida qaror topadi. Ligandlar sifatida neytral 
molekulalar namoyon bo'lsa, bu qutbli molekulalarning elektron juftlari joylashgan manfiy 
qismi metall markaziga yo'nalgan bo'ladi. Ligandlar markaziy metall bilan kuchli bog'lanadi 
Lyus asosi rolini bajaruvchu ligand metallning gibrid orbitaliga elektron berib, elektron 
donor ishini bajaradi. Ammo ligandlar bir-biridan qochishga ham intiladi. Ligandlarning 

---