Конференция материаллари Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти Илмий-техник кенгашининг қарори асосида нашрга тавсия этилди. Баённома №10

 
Икрамов Мурат Акрамович, Тошкент давлат иқтисодиёт 
университети “Маркетинг” кафедраси профессори, 
Ходжаев Азиз Авазович, ТДИУ “Маркетинг” кафедраси
тадқиқотчиси,
Алимов Ғайратжон Абдурахмон ўғли, ТДИУ “Иқтисодиёт” 
факультети
ЭКМ-33 гуруҳ талабаси 
 
Инновацион иқтисодиётга ва, айниқса, унинг рақамли шаклига ўтиш 
даврида маркетинг фаолиятини ташкил этиш ва юритиш турли ҳил 
шароитларда амалга оширилиши мумкин. 2019 йил фаол инвестициялар жалб 
этиш йили деб эълон қилинганлиги, маблағлардан унумли фойдаланиш, 
уларнинг натижадорлигини таъминлаш, зарур бўлса, риск олдини олиш ёки 
ундан мақсадли фойдаланишни тақозо этади. Энг оғир ва ҳал этилиши зарур 
бўлган муаммолардан бири кутилаётган рискларни билиш ва уларни тўғри 
баҳолай олишдан иборатдир. 
Ишлаб чиқарувчи ёки хизмат кўрсатувчи ўзининг тадбиркорлик 
фаолиятида рискка бориши уни таваккал қилишга мажбур этади. 
Адабиётларда «таваккал» тушунчаси узоқмулоҳаза қилиб ўтирмай, «нима 
бўлса бўлар, ё остидан, ё устидан зайлидақилинган ҳаракат» маъносида 
талқин қилинади. Зеро, риск ўзининг микдорийҳажмига ва сифатий 
даражасига эга фаолиятдир. Риск муҳитида ишлабчиқарувчи ўз фаолиятини 
ҳисоб-китоб қилинган ҳолда, охирги натижасианиқ маълум самара олиш 
мақсадида амалга ошириладиган хўжаликфаолияти якуни билан белгиланади. 
Маркетингфаолиятида учраб турадиган рисклар, айниқса, хизмат 
соҳасидаги, ўзига хос хусусиятга эгадир. Айниқса, маркетинг-микс 
концепциясида учрамайдиган индивидуаллик фазилатлари талаб ва таклиф 
мувозанатини ушлаб туришга халақит беради. Масалан, инсоннинг кайфияти, 
стресс ҳолати, оби-ҳавони таъсири, PR ёки реклама кампаниясини қабул 
қилиши шу жумласидандир. 

---

26 
Тадқиқот натижалари мамлакатимиз иқтисодиётида корхоналархўжалик 
фаолиятига салбий таъсир этувчи рискларни ўрганиш назариясининг суст 
ривожланганлиги 
натижасида 
корхоналар 
амалий 
фаолиятида 
рисккоэффициентини таҳлил қилиш услуби ва механизми мавжуд эмаслигини 
намоён қилади. Масалан, саноат корхоналари миқёсида Ўзбекистонда Ашуров 
М.С. нинг “Саноат корхоналарида иқтисодий рискларни бошқаришнинг 
ташкилий-услубий механизми” мавзусидаги диссертация 2006 йилда ёқланган 
[3]. Аммо, хизмат соҳасида бирорта бундай изланишни учратмадик. 
Таклиф этилаётган риск коэффициентини аниқлаш услуби корхонага 
таъсир этувчи асосий тур рискларни, корхоналарнинг иқтисодий ва молиявий 
ҳолатини шу билан биргаликда, ишлаб чиқариш жараёнларининг қай ҳолатда 
эканлигини аниқлаш имкониятини беради. Бу билан корхона хўжалик 
фаолиятининг заиф томонлари аниқланади ва уни бартараф этиш учун керак 
бўладиган фаолият мезонлари белгилаб олинади. Шундагина у кўзлаган 
мақсади ва фойдасига эриша олади. Корхона фаолиятидаги асосий турдаги 
риск коэффициентини аниқлаш услубида қуйидаги асосий кўрсаткичлар 
эътиборга олинади : 
1. 
Кредиторлик қарзлари бўйича риск коэффициенти.
(1) 
бу ерда, КЗ
м
.
ў
– муддати ўтган кредиторлик қарзлари, минг сўм; 
КЗ – кредиторлик қарзининг умумий ҳажми, минг сўм; 
2. Муддати ўтган дебиторлик қарзлари бўйича риск коэффициенти. 
(2) 
бу ерда, ДЗм.ў – муддати ўтган дебиторлик қарзлари, минг сўм; 
ДЗ – дебиторлик қарзининг умумий ҳажми, минг сўм; 
3.Қарз 
капитали 
ҳажмибўйича 
риск 
коэффициенти 
(молиявиймустақилликнийўқотиш риски). 
(3) 

---

27 
буерда, К
зк
опт
- қарз капитали улушинингоптималқийматитахминан 40% 
га тенг; 
маблағларииинг ҳақиқий улуши, %; 
≤ 0 энг мақбул қиймати; 
4. Ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланмаслик риски 
коэффициенти. 
(4) 
бу 
ерда, 
– 
ишлаб 
чиқариш 
қувватларидан 
фойдапанишкоэффициенти,%; 
5.Даъво талабларининг кўпайиш риски коэффициенти. 
(5) 
бу ерда, 
– асосли даъво талабларининг умумий микдори, минг сўм; 
В – соф тушум, минг сўм; 
6. 
Давр харажатларининг ортиб кетиш риски коэффициенти. 
(6) 
буерда, РП
ҳақикий
- даврхаражатларинингҳақиқийқиймати, мингсўм; 
даврхаражатларинингўртачамеъёри, мингсўм; 
7. 
Кадрлар қўнимсизлигининг ортиши бўйича риск коэффициенти 
(7) 
бу ерда, К
иш
.
карз
,– умумий иш ҳақи фондидан иш ҳақи бўйича қарздорлик
улуши,%; 
8. 
Корхонадаъволарибўйичадебиторликқарзларинингсўндирилиши 
(8) 
бу ерда, КДДҚ – корхона даъволари бўйича дебиторлик қарзлари, минг 
сўм; 
КДДҚС 
– 
корхона 
даъволари 
бўйича 
дебиторликқарзларининг 
сўндирилиши, минг сўм; 

---

28 
Юқоридаги 
услубиётда 
келтирилган 
асосий 
турдаги 
риск 
коэффициентини аниқлаш услуби кўрсаткичлари асосида йиғма риск 
коэффициенти ҳажмини аниқлаш бўйича амалий ёндашувлар ҳам амалга 
оширилди. Йиғма риск коэффициенти кўрсаткичи даражаси чегара қиймати 
унинг йўл қўйиладиган қиймати ва ундан кутиладиган зарар ҳажмини 
олдиндан кўра олишга имкон яратади. Унга кўра корхоналарда 0,3 энг мақбул 
риск коэффициенти, банкротликка олиб келувчи риск коэффициенти - 0,7 ва 
ундан ортиқ деб қабул қилинган. [3] Йиғма риск коэффициенти кўрсаткичи 
даражасини баҳолашда қуйидагиинтерваллардан фойдаланиш мақсадга 
мувофиқ эканлиги тавсия қилинади (1- жадвал).