Konchilik korxonalaridagi mineral homashyo resurslari tushunchasi
Mineral-xomashyo resurslari har bir mamlakatning eng muhim boylik manbaidir. Undan olinayotgan mahsulotlar insonning turli ehtiyojini qondiradi. Mineral-xomashyodan turli metallar, yoqilg’i, qurilish materiallari, ximikatlar, qishloq xo’jaligi uchun o’g’itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yer ostidagi mineral hosilalar qidirilmagan va baholanmagan bo’lsa, u holda ular mineral xomashyo sifatida ko’rib chiqilishi mumkin, holbuki ularni aniqlashga va qidirishga mehnat sarflangan. Ammo yer ostidagi bunday mineral xomashyo zaxiralari potentsial resurslar hisoblanadi, xolos. Ular yer qa’ridan qazib olingandan keyingina haqiqiy mineral xomashyo hisoblanadi.
Foydali qazilma - ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning hozirgi darajasida sanoatda foydalanish uchun yaroqli bo’lgan yer qobig’idagi tabiiy mineral moddalardir. Ular yer ostidan qazib olingandan keyin mineral xomashyo ko’rinishiga ega bo’ladi. SHunday qilib, yer qa’ridan qazib olingan, xalq xo’jaligi ahamiyatiga ega bo’lgan foydali qazilmalar mineral xomashyo deyiladi. Mamlakatda muayyan muddatda qidirilgan, aniqlangan, baholangan hamda prognoz qilingan foydali qazilmalar esa mineral resurslar deb ataladi.
Foydali qazilmalarning tabiatdagi miqdori, foydalanishdagi maqsadiga ko’ra ma’danli va noma’dan foydali qazilmalarga bo’linadi. Suyuq va gazsimon foydali qazilmalar alohida guruhni tashkil etadi. Konlarning geologik o’rganilish darajasi, geologik tuzilmalari, foydali qazilmalari tarkibi va xossalarini o’rganish darajasi, tog’ ishlari miqdori va xarakteri hamda ishlab chiqarish texnologiyasiga qarab, kon zaxiralari 4 toifaga bo’linadi. Bular: A, V, Cl, C2. A toifaga foydali qazilmalarning turlari va texnologik xossalari o’rganilgan zaxiralari kiradi. Foydali qazilmalarning V toifadagi zaxiralari ruda jismlarining yotishi hollari, tabiiy turlari va sanoat navlari aniqlanib hisoblanadi. Bunday zaxiralar qidirib topilgan va chegaralangan bo’ladi. C1 kategoriyaga kiritilgan foydali qazilmalar zaxiralari konlarning alohida uchastkalaridan olingan texnologik namunalarni o’rganish asosida aniqlanadi, ammo rudalarning xillari, sifati va texnologik xarakteristikasi aniqlanmagan bo’ladi.
Zaxiralar geologik, sanoat ahamiyatiga molik va ekspluatatsiya turlariga bo’linadi. Mineral resurslarga bo’lgan talab vaqtga qarab o’zgarib turadi va u jamiyatning rivojlanish darajasiga, ishlab chiqarish ehtiyojlariga, shuningdek texnika taraqqiyotiga va iqtisodiy imkoniyatiga bog’liq bo’ladi. Tabiiy mineral moddalar ularga bo’lgan ehtiyoj va amalda ulardan foydalanish usullari paydo bo’lgandagina mineral resurslarga aylanadi. Texnika bilan qurollanganlik darajasi qancha yuqori bo’lsa, foydali qazilmalar assortimenti shunchalik ko’p bo’ladi va mineral xomashyoning ko’plab yangi turlari sanoat ishlab chiqarishga jalb etiladi. Masalan, sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan toshko’mirdan faqat XVII asr oxiridan, neftdan XIX asr o’rtalaridan, alyuminiy, magniy, xrom va nodir elementlar ma’danlaridan va kaliyli tuzlardan XIX asr oxiri va XX asr boshlaridan, uranli ma’danlardan esa XX asr o’rtalaridan boshlab foydali qazilma sifatida foydalanib kelinmoqda.
Odatda, foydali qazilmalar zaxiralari va prognoz qilingan resurslar miqdoriy jihatdan baholanadi. Dunyo va ayrim mamlakatlar mineral-xomashyo balansida, har bir foydali qazilma turi, zaxiralarining 70-80 %dan ortig’i yirik va juda katta konlar hisobiga to’g’ri keladi, qolganlari o’rtacha kattalikdagi va ko’plab mayda konlarga jamlangan. Umuman qidirib topilgan foydali qazilmalarning talaygina qismi ma’dan miqdoriga nisbatan oz bo’lgan, yoki katta chuqurlikda va murakkab tog’-geologik sharoitlarda joylashgan konlarda jamlangan.
Mineral resurslarni sanoat yo’sinida o’zlashtirish ularni baholashga (ilmiy-tadqiqot, izlash va geologik qidiruv ishlari) va hajmiga, sanoatning o’ziga xos xususiyatlariga va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga, xo’jalik mineral-xomashyo sektorining mamlakat iqtisodiyotidagi roli bilan belgilanadi hamda qazib chiqarish, boyitish va qayta ishlashni o’z ichiga oladi. Mineral resurslarning qaytadan tiklanmasligi, ulardan oqilona foydalanish zarurati, qazib chiqarish, qayta ishlash va tashishda nes-nobud bo’lishini qisqartirish, shuningdek ikkilamchi xomashyo sifatida ishlatish va mineral resurslardan foydalanishda ekologik iqtisodiy yondoshuvga rioya qilish lozimligi bilan izohlanadi.
Mineral-xomashyo resurslariga bo’lgan ehtiyoj iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarishga nisbatan jadal ortib bormoqda. Bu asosan ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish, uning enyergetik va texnikaviy qurollanganlik darajasini oshirish uchun ko’p miqdorda tabiiy resurslar zarurligi bilan izohlanadi. Mineral-xomashyo resurslari rolining ortib borishi ularga nisbatan ehtiyojning o’sishi bilangina emas, balki ularning o’ziga xos xususiyatlari va mehnat unumdorligiga ta’siri bilan shartlanadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni rivojlantirish sur’atlari va darajasi ko’p jihatdan foydali qazilmalardan foydalanish samadorligi ko’lamlari va darajasiga bog’liqdir.
O’zbekiston Respublikasida ishga solinayotgan foydali qazilma konlari boshqa mamlakatlardan o’zining juda katta zaxiralari bilangina emas, balki quyidagi bir qator xususiyatlari bilan ham ajralib turadi:
- birinchidan, tabiiy va mineral-xomashyo zaxiralari yirik konlarda to’plangan bo’lib, ularni qazib olingan joyning o’zidayoq kompleks qayta ishlash imkoniyati bor;
- ikkinchidan, foydali qazilmalarning ko’pgina turlari tarkibida foydali komponentlar yuqori darajada bo’libgina qolmay, katta miqdorda yo’ldosh elementlarga ham ega;
- uchinchidan, konlarning ko’pchiligida ochiq usulda ishlash mumkin, rudalarni boyitish texnologiyasi ham nisbatan oddiy. Bu texnologiya ko’p miqdorda foydali komponentlar chiqarish va jahon bozorida xaridorgir mahsulot olishni ta’minlaydi;
- to’rtinchidan, ko’pgina foydali qazilma konlari yaxshi o’zlashtirilgan, aholi zich yashaydigan hududlarda joylashgan. Ular qulay transport infratuzilmasi, shu jumladan suyuq va gaz holatidagi foydali qazilmalar uchun quvur transportiga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |