Komunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

1.3An’anaviy to’lov tizimlari va kriptovalyutalar
An’anaviy to’lov instrumentlari bo’lgan mamlakatlar valyutalari bilan bo’ladigan internet tarmog’i orqali mamlakatlararo to’lovlarda bir qancha o’ziga xos muammolar mavjud edi. Bular jumlasiga quyidagilarni kiritish imiz mumkin:

• 
  To’lovlarni amalga oshirishda albatta banklar tomonidan belgilangan yuqori komission haqni to’lash;
  

Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami, ismi -sharifi va boshqalar) o’zaro oldi-sotti qilayotgan shaxslardan tashqari, albatta uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi;

• 
  To’lovlarni markazlashgan holda qaysidir tashkilotlar tomonidan boshqarilishi;
  
• 
  Ayrim holatlarda to’lovlar amalga oshirilgach, bekor qilish ham mumkinligi tufayli sotuvchi ham ishoch hosil qilishi uchun ko’ proq
  

ma’lumotlar so’rash kerak bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan barcha kamchiliklarni hal qila oladigan bir tizim sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan bitkoin paydo bo’ldi. Bitkoin 2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan shaxs tomonida n yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida «Birkoin – electron to’lovlarga mos raqamli tizim» («Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System») deb nomlangan maqolada ommaviy e’lon qilingan. Ushbu bitkoin valyutasi ishonchga emas, balki kriptografik kodlash tizimiga asoslangan va o’zaro hech qanday vositachilarsiz
(bank yoki boshqa moliyaviy instrumentlarsiz) to’lovlarni bevosita ishtirokchilar orasida amalga oshirilishini ta’minlovchi to’lov tizimi valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi organlarsiz, tangalarning haqiqiyligini murakkab matematik algoritmlar asosida tasdiqlanadigan tizim amal qilgan xolda ishtirokchilarning har biri ushbu tangalarni emissiya qilishi ham mumkin. Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: Markazlashmagan tizim – bunda har bir ishtirokchi teng huquq va imkoniyatlarga ega;
Hisob-kitoblarning to’liq saffofligi – har bir ishtirokchi barcha tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin;
Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim ichidagi operatsiyalarni nazorat qila olmaydi;
Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlanishini so’ramaydi;
Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan – jami 21 million BTC (bitkoin
Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki barcha tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi;
Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa bozordagi talab va taklifga qarab o’zgaradi;
Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi uchun hech qanday asos mavjud emas;
Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi uchun faqatgina internet tarmog’iga ulangan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi kifoya.
Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar almashinuviga ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida maxsus kriptografik kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha to’g’ri ketma-ketlikda tuzilishi esa blokcheyn (bloklar zanjiri) texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan:

Har bir ishtirokchi o’zi amalga oshiradigan tranzaktsiyani ommaviy kalit va mahfiy kaliti orqali amalga oshirilishi ko’zda tutiladi. Ommaviy kalit orqali bo’ladigan harakatlar va tranzaktsiyalar umumiy tizimda barcha ishtirokchilar tomonidan qayd etilib boriladi. Mahfiy (yopiq) kalit orqali kelib tushgan pul mablag’lari tasdiqlanadi. Bu tranzaktsiyalarni amalga oshirish va umuman boshqa har bir tranzaktsiyani ishlov bergan xolda saqlab olish uchun zamonaviy yuqori ko’rsatgichli parametrlarga ega bo’lgan (video karta ishlov berish tezligi va protsessor takt chastotasi o’ta yuqori bo’lgan) komp’yuterlar va tezkor internet aloqasi bo’lishi talab etiladi. Tizim to’liq kuchlanishda ishlashi uchun esa komp’yuterlar ko’proq energiya sarfini talab etadi.
Ushbu harajatlarni sarflash orqali ishtirokchilar rag’batlantirish sifatida yangi kriptovalyuta (bitkoin, efirium, laytkoin va boshqalar) yoki oddiy pullarda komission haq olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ishtirokchilar soni qanchalik ko’paygani sari kriptovalyuta tangalarini olish ham shunchalik qiyinlashib boraveradi. Xuddi shuning uchun ham kriptovalyuta tangalarini qo’lga kiritishni oltin qazib olingani singari – Mayning qilish deb nomlangan. Xozirgi davrga kelib, maining qilish uchun katta-katta inshootlar va binolardan foydalangan xolda doimiy ravishda ishlab turuvchi yirik serverlardan iborat “Mayning fermalari” tashkil qilingan. Kim avvalroq shu ishga qo’l urgan bo’lsa, hozirda barcha harajatlarni qoplagan xolda, bir necha million dollarlik daromadga ega bo’lgan. Ammo bu amalni kechroq boshlaganlarda harajatlar hal qoplanmagan