"kompyuterlashgan loyihalash tizimlari" fakulteti "elektronika va asbobsozlik" kafedrasi "qattiq jismli datchiklar"

7- Rasm- 1. Pg’ezoelektrik bosim 
datchigi sxemasi 
1- menbrana, 2- kvarts, 3- metall 
katlam.

---

mumkin. Ularni asosiy xarakteristikasi elektr karshiligini uzgarishini deformatsiya 
uzgarishiga nisbati bilan belgilanadi.
 
8 – rasm. Tenzokarshilikli bosim ulchash datchigini urnatilish sxemasi 
Rossiyani asosiy bosim datchiklarini ishlab chikaruvchi firmalarida 
tenzokarshilik «sapfirga kremniy» strukturasi kurinishida, avtomatlashtirish 
kurilmalarini ishlab chikarishda duneda ikkinchi reytingda turuvchi Siemens 
firmasida «kremniyga kremniy» strukturasida ishlab chikilmokda.
9-rasm. Plenkali tenzokarshilik 
1- plenka olinadigan asos, 2- plenka 
 
Kup adabietlarda tenzokarshilikli bosim datchiklarini asosiy elenmentini 
tashkil etuvchi «tenzokarshilik»ni «tenzoaylantiruvchi» deb xam atalmokda. 
2 
1 

---

10-rasm. «Sapfir-22» markasidagi bosim datchigi sxematik tuzilishi. 
a) 1- tenzokarshilik, 2- elektron blok. b) 1,2- menbrana, 3- kuchni uzatuvchi 
richag, 4- tenzokarshilik, 5- elektron blok.
 
6-Amaliy mashg‘ulot 
Bosim datchiklari 
 
Tenzokarshilikli bosim datchiklarida datchikgi tasir etuvchi kismi ikki xil bulishi 
mumkin. Bevosita bosim tasir etishi mumkin (rasim-3. a)) yeki natijaviy kuch richag 
orkali uzatilishi mumkin (rasim-3. b)). Bosim bevosita tahsir etuvchi tenzokarshilikli 
bosim datchiklarida ulchash intervali anik belgilanadi. Bu oraliknni kayta boshka 
oralkni ulchash uchun sozlab bulmaydi. Ikkinchi tur, tahsir richak orkali kuch 
tahsirida uzatiladigan tenzokarshilikli bosim datchiklarida ulchash oraliklarini 
mahlim oraliklarga kayta sozlash mumkin. Kayta sozlash datchikni elektron blokida 
joylashgan kalitlar orkali yeki agar tenzokarshilikli bosim datchigi mikroprotsessorli 
bulsa maxsus programmator orkali amalga oshiriladi. Misol uchun «Sapfir-22M-DI» 
tenzokarshilikli ortikcha bosimni ulchash datchigini «2050» modelini kuydagi 
intervallardagi ortikcha bosimni ulchashga sozlash mumkin [2]: 
0 dan 0,4 mPa gacha; 
0 dan 0,6 mPa gacha;
0 dan 1,0 mPa gacha; 
0 dan 1,6 mPa gacha; 
0 dan 2,5 mPa gacha. 

---

Ulchash oraliklarini tanlashda texnologik jaraendagi ulchanaetgan joydagi 
maksimal bosimga karaladi. Agar maksimal bosim kichikrok bulsada, 
tenzkarshilikli bosim datchigini kattarok oralikga soszlansa, ulchash anikligi 
kamayadi. CHunki ulchashdagi birlik ulcham (tsena deleniya) kattalashib ketadi. 
SHuning uchun tanlanaetgan tezokarshilikli bosim datchigini ulchash intervali 
texnologik jaraen boosimini uzgarish intervaliga mos bulishi kerak. 
Texnologik jaraenlarni avtomatik boshkarish tizimlarida keng kullanilaeitgan 
Rossiya kompaniyalarida ishlab chikarilaetgan «Sapfir-22M» bosim aylantirish 
datchigiga kengrok tuxtalib utamiz. Bu bosim datchigi narmal va agressiv muxitlarni 
kuyida keltirilgan bosim turlarini ulchab masofaga 
keltirilgan elektr signali
kurinishida uzatuvchi kurilmadir: 
«Sapfir-22M- DA» absolyut bosimni ulchash datchigi; 
«Sapfir-22M- DI» ortikcha bosimni ulchash datchigi;
«Sapfir-22M- DV» bosim kamayishi(razryajeniya)ni ulchash datchigi; 
«Sapfir-22M- DIV» ortikcha - kamaygan bosimni ulchash datchigi; 
«Sapfir-22M- DD» bosim farkini ulchash datchigi. 
«Sapfir-22M» bosim datchigi kullanilaetgan ulchash tizimidagi ikklamchi 
ulchov vositasi keltirilgan elektr signallari 0 ÷ 5 mA, 4 ÷ 20 mA, 0 ÷ 20 mA, doimiy 
toklarini kiruvchi signal sifatida kabul kila olishi kerak. Bosim datchigi uzini 
markasiga karab, 36 V yeki 24 V li stabillashtirilgan doimiy tok manbai bilan birga 
ishlatiladi.
Tenzokarshilikli bosimni aylantiruvchi kurilmalarida asosiy kismlaridan biri 
elektron blokidir. Uning vazifasi deformatsia ostida sezuvchi elementni karshiligini 
uzgarishini kalibrovkada keltirilgan bosimga mos chikish elektr signalini tashkil 
etishdir.