«Kompyuter tizimlari» kafedrasi S. T. Kubayev, U. I. Murtazayeva kompyuter tizimlarini loyihalash va tashkil etish

Ma’lumotlar shinasi. Bu shinada ma’lumotlar turli qurilmalar o’rtasida uzatiladi. Masalan, operativ xotiradan o’qilgan ma’lumotlar protsessorga ishlov berish uchun uzatilishi mumkin, keyin olingan natijalar qaytarib operativ xotiraga saqlash uchun yuborilishi mumkin. Shunday qilib, shina bo’yicha ma’lumotlar qurilmadan qurilmaga uzatilishi mumkin. Xohlagan yo’nalishda, ya’ni ma’lumotlar shinasi ikki yo’nalishlidir.
Shinaning razryadliligi protsessorning razryadi bilan aniqlanadi, ya’ni protsessor tomonidan bir takt bo’yicha ishlov beradigan ikkilamchi razryadlarning soni bilan belgilanadi. Protsessorlarning razryadligi doimo kompyuter texnikasi rivojlanishi bilan oshib boradi.
25 yil ichida, birinchi personal kompyuter yaratilishi (1975 y.) vaqtidan buyon shinalarning razryadliligi 8 dan 25 bitga oshdi.
Protsessor ishining asosiy rejimiga shinadan foydalanib quyidagi ma’lumotlarni uzatishni ko’rsatish mumkin: ma’lumotlarni operativ xotiradan va tashqi esda saqlab qoluvchi qurilmalardan yozish/o’qish, kiritish qurilmasidan ma’lumotlarni o’qish, ma’lumotlarni chiqarish qurilmasiga yuborish.
Adresning shinasi. Adresning shinasi u orqali protsessor murojaat qilgan qurilmaning adresini yuborishga mo’ljallangan (yoki o’sha xotira yacheykasidan). Adresni unga faqat protsessor yuboradi. Ma’lumotlar shinasidan barcha ma’lumotlar yuboriladi. Yozish operatsiyasi jarayonida adres shinasida talab etilgan adres ma’lumotlarni protsessor taklif etadi, ammo qurilma hisoblaydi (masalan, xotira yoki printer).
Shunday qilib, har bir qurilma yoki operativ xotira yacheykasi o’z adresiga ega. Adres adres shinasi orqali uzatiladi, signallar bir yo’nalishda uzatilib, protsessordan operativ xotiraga va qurilmalarga (bir tomonga yo’naltirilgan shina). Adres shinasining razryadi protsessorning adres maydonini aniqlaydi, ya’ni unikal adresga ega bo’lgan operativ xotira yacheykalari soni. Adresga yuborilayotgan xotira yacheykalari soni quyidagi formula orqali sisoblanadi:
N =2I, bu yerda I — adres shinasining razryadi.
Har bir shinaning o’z adres maydoni mavjud bo’lib, ya’ni xotira adresining maksimal hajmi:
Adres shinasining razryadi doimo oshib boradi va hozirgi zamon personal kompyuterlarida 32 bitni tashkil qiladi. Shunday qilib maksimal xotira yacheykalariga adresga yuborilgani quyidagiga teng:
Personal kompyuterlarida protsessor adres maydoni ko’rsatkichi va o’rnatilgan operativ xotira amalda farq qiladi. Adresga yuboriladigan xotira umumiy hajmi 4 Gbayt bo’lishiga qaramasdan, o’rnatilgan operativ xotira ko’rsatchik ancha kam bo’lishi mumkin – 32 Mbayt.
Apparat bo’yicha tarmoq platalariga turli tipdagi shinalar o’rnatiladi. RS/286 kompyuterlarida ISA (Industry Standard Architecture) shinasi o’rnatilgan bo’lib, 16-razryadli shina ma’lumotlari va 24-razryadli adres shinalari o’rnatilgan. RS/386 va RS/486 kompyuterlarida EISA (Extended Industry Standard Architecture), shinalari qo’llanilib, ular 32-razryadli ma’lumotlar shinasiga va adresga ega bo’lgan. PC/ Pentium kompyuterlarida PCI (Peripheral Component Interconnect) shinasi qo’llanilib, ma’lumotlarning 64-razryadli shinasi va 32-razryadli adres shinasi o’rnatilgan.