“Kompyuter injiniringi” fakult ti

---

O`zb kiston R spublikasi Axborot texnologiyalari va

kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

Toshkent axborot texnologiyalari universiteti

 Urganch filiali

“Kompyuter injiniringi” fakult ti

Matyakubov M.Ya, Matyokubov O’.K

“Tizimli dasturlash”

fanidan

(tajriba mashg`ulotlarni o`tkazish bo`yicha)

Uslubiy qo`llanma

Urganch - 2016 y

---

2

U

U

s

s

h

h

b

b

u

u

u

u

s

s

l

l

u

u

b

b

i

i

y

y

k

k

o

o

`

`

r

r

s

s

a

a

t

t

m

m

a

a

"

"

T

T

e

e

l

l

e

e

k

k

o

o

m

m

m

m

u

u

n

n

i

i

k

k

a

a

t

t

s

s

i

i

y

y

a

a

t

t

e

e

x

x

n

n

o

o

l

l

o

o

g

g

i

i

y

y

a

a

l

l

a

a

r

r

i

i

"

"

t

t

a

a

’

’

l

l

i

i

m

m

y

y

o

o

’

’

n

n

a

a

l

l

i

i

s

s

h

h

i

i

t

t

a

a

l

l

a

a

b

b

a

a

l

l

a

a

r

r

i

i

u

u

c

c

h

h

u

u

n

n

m

m

o

o

`

`

l

l

j

j

a

a

l

l

l

l

a

a

n

n

g

g

a

a

n

n

b

b

o

o

`

`

l

l

i

i

b

b

,

,

"

"

T

T

i

i

z

z

i

i

m

m

l

l

i

i

d

d

a

a

s

s

t

t

u

u

r

r

l

l

a

a

s

s

h

h

"

"

f

f

a

a

n

n

i

i

d

d

a

a

n

n

t

t

a

a

j

j

r

r

i

i

b

b

a

a

m

m

a

a

s

s

h

h

g

g

`

`

u

u

l

l

o

o

t

t

l

l

a

a

r

r

i

i

n

n

i

i

o

o

`

`

t

t

k

k

a

a

z

z

i

i

s

s

h

h

b

b

o

o

`

`

y

y

i

i

c

c

h

h

a

a

b

b

a

a

r

r

c

c

h

h

a

a

y

y

o

o

`

`

r

r

i

i

q

q

n

n

o

o

m

m

a

a

l

l

a

a

r

r

n

n

i

i

v

v

a

a

t

t

a

a

j

j

r

r

i

i

b

b

a

a

i

i

s

s

h

h

i

i

v

v

a

a

r

r

i

i

a

a

n

n

t

t

l

l

a

a

r

r

i

i

n

n

i

i

o

o

`

`

z

z

i

i

c

c

h

h

i

i

g

g

a

a

o

o

l

l

g

g

a

a

n

n

.

.

Uslubiy ko`rsatmadan Assembler dasturlash tilini mustaqil o`rganuvchi

talabalar va professor o`qituvchilar foydalanishi mumkin.

Tuzuvchilar:  M. Matyakubov   -TATU Urganch filiali «Dasturiy

injiniring» kaf drasining assistenti.

O’.Matyokubov

-TATU Urganch filiali «Telekommunikatsiya

injiniringi»  kaf drasining assistenti.

Taqrizchilar:  O. Xo’jayev

TATU Urganch filiali «Dasturiy injiniring»

kaf drasi mudiri.

Gandjayev T. X  “O’zbektelekom” AK “Uzmobile” filiali Xorazm

bog’lamasi boshlig’i

Uslubiy ko’rsatma TATU Urganch filiali «Dasturiy injiniring»

kafedrasining umumiy majlisida ko`rib chiqilgan va ma`qullangan.

(Bayonnoma 

1  « 28 » avgust  2016  yil)

Uslubiy ko’rsatma TATU Urganch filiali ilmiy-uslubiy k ngashida

muxokama qilingan va chop etishga tavsiya etilgan.

(Bayonnoma 

1 «29 » avgust   2016   yil)

---

3

Kirish

Assembler tilida dasturlarni yozish uchun komp’yuterning barcha

tarmoqlar-

ning tuzilishlarini bilish kerak. Kompyuterning asosida bit va bayt tushunchalari

mavjud. Ular yordamida kompyuterning xotirasidagi komandalar va ma’lumotlar

ko’rsatiladi.

Dasturlar mashinaviy kodlar ko’rinishida ma’lumotlarni aniqlash

segmentlaridan tashkil topgan. Bu segmentlar mashina buyruqlari va adreslarini

saqlovchi steklardir. Arifmetik amallarni, ma’lumotlarni yuborish va adreslash

uchun kompyuterda bir necha registrlar mavjud.

Birinchi kompyuterlarni yaratilishi davridan boshlab xozirgi kungacha

dasturchilarni assambler tili haqidagi qarashlarini qizikarli tarzda kuzatish

mumkin.

Qachonlardir assembler tilini yaxshi bilmasdan kompyuterni biron bir

foydali ish kilishga majbur qilib bo’lmas edi. Vaqt o’tishi bilan xolat uzgarib,

kompyuter bilan mulokot qilishning zamonaviy, qulay vositalari vujudga keldi.

Lekin boshqa tillardan farqli xolda, assembler tili o’lmadi.

Assembler tili - bu mashina tilining simvolik ko’rinishidir. Mashinaning quyi

apparat darajasidagi hamma jarayonlar mashina tili buyruklari yordamida amalga

oshiriladi.

Bundan ko’rinadiki umumiy nomlanishdan qat’iy nazar, xar bir turdagi

kompyuterning assembler tili mavjud.

Kompyuter apparat qismiga bog’lik bo’lgan muammolarni assembler tilini

bilmasdan  hal etish juda qiyin. Dasturchi yoki foydalanuvchi boshqa ixtiyoriy

yuqori darajali dasturlash vositalardan foydalanib turli xil vazifalarni bajarishi

mumkin. Kompyuter tizimining to’la zaxirasidan foydalanish uchun adreslash

rejimini va mikroprotsessor buyruqlarini bilish talab etiladi.

Adreslash rejimi shunday usullarni ko’rsatadiki, uning yordamida dastur

buyruqlariga va ma’lumotlarga yo’l ochiladi. Xamma yuqori darajali dasturlash

tillarining kompilyatorlarida yoki translyatorlarida dasturda assembler muxitiga

chiqish uchun o’zining modellari mavjud.

Assembler tilida dasturlash uchun kompyuterning ishlash tamoyilini va uning

arxitekturasini bilish talab etiladi.

Shaxsiy kompyuterlar quyidagi komponentlardan tuzilgan.

---

4

1.1-rasm. Shaxsiy kompyuter va uning perefirik qurilmalari.

 Zamonaviy kompyuterni inson darajasiga yetishiga albatta ancha bor.

Lekin kompyuter bilan yuqori darajada muloqat qilishimizdan qat’iy nazar oxirgi

xolatda xammasi mashina buyruqlari ketma – ketligidan iborat bo’ladi.

 Xar bir buyruq biror bir shartli refleksni keltirib chiquvchi o’ziga xos

xususiyatga ega. Bu buyruqlar mikropragrammalar ko’rinishida bo’ladi.

Mikroprogrammalar kompyuterning mantiqiy sxemalariga uzatiluvchi, o’z

navbatida kompyuterning turli tizimlarini boshqaruvchi signal darajasida bo’lib,

mashina buyrug’i sifatida aniq biror bir vazifalarni bajaradi. Shuning uchun

mikroprogrammali boshqarish tamoyili deb yuritiladi. Kompyuterni unumli

ishlashi uchun operatsion sistemalar, dasturlash tillari va dasturiy ta’minotlar

yaratildi. Bu dasturlarni kompyuter qayta ishlashda xar bir berilgan axborotlarni,

buyruqlarni anik bir tilda 0 va 1 larning kombinatsialaridan iborat bo’lgan holda

qayta ishlaydi va bu kombinatsiyalar mashina tilini tashkil etadi. Yukoridagilarga

asosan kompyuter faqat bir tilni taniydi xolos, ya’ni mashina tilini. Albatta

kompyuter bilan muloqot qilishda mashina tilini bilish shart emas, lekin amaliy

jixatdan professional dasturchilar ertami kechmi uni o’rganishga to’g’ri keladilar.

50 – yillarda dasturchilar programmalar  tuzish uchun mashina tilining simvolik

ko’rinishni yaratishdi va uni assembler deb atadilar. Bu til, mashina tilini xamma

xususiyatlarini o’zida aniq namoyon qilgan. Shuning uchun assembler tilini yukori

darajali tillarga nisbatan farqi xar bir turdagi kompyuterning o’z assembleri bor.

 Samarali programmalarni bu til orqali yozish mumkin, faqat kuchli

dasturchilar tomonidan. Assembler tili quyi darajali til hisoblanib, asosan bu

tildan kompyuterning apparat qismidan unumli foydalanishda bu tilga murojaat

etiladi.

  Ayrim xollarda programmani bajarilishi vaqtini tezlashtirish va xotiradan

samarali foydalanish uchun assembler tilida programmalar tuziladi. So’ng bu

programmalarni qism programmalar ko’rinishida tasvirlab, yuqori darajali tilda

yozilgan programmalarga bog’lanadi.

  Assembler tilida yozilgan programma boshqa yuqori darajali tilda yozilgan

ekvivalent programmaga nisbatan samarali, ya’ni xotirada kam joy egallaydi va

tez bajariladi.

  Xulosa qilib shuni aytish mumkinki assembler tilida programmalash uchun

kompyuter arxitekturasini, mikroprotsessorning funktsional tuzilishini, registrlar

va ularni vazifalarini, kiritish chikarish portlarini bilish talab etiladi. Yuqori

Tizimli blok

Monitor

Chop etish qurilmasi

)

kkumulyator

Klaviatura

---

5

darajali tillarda programma tuzishda, apparat darajasidagi jarayonlarni

boshqarishda, rezident dasturlar tuzishda assembler tili yordamida qism

programmalarini yaratish va bu qism programmalarini modellar ko’rinishida

tashkil etib yuqori darajali tillarda tuzilgan programmalarda foydalanish yanada

samara beradi. Assemblerda tuzilgan dasturlar tez bajariladi va xotiradan kam joy

egallaydi.