Kompyuter injiniringi (at-servis) yo‘nalishi 613-18 guruh talabasi Muhammadsiddiqov Akmaljonning “Farg‘ona shahar “Fortuna bizness” kredit tashkiloti uchun bo‘sh ish o‘rinlari bo‘yicha telegram botini tayyorlash” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishiga

Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: Avvalari ishga kirish uchun turli qo‘g‘ozbozliklar va keti uzilmagan navbat turishlar bo‘lar edi. Shu muammolarni hal etish maqsadida ro‘yhatga olishni avtomatlashtirish maqsadida ushbu telegram bot yaratildi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Ushbu bitiruv malakaviy ishi O‘zbekiston Respublikasida “Elektron hukumat” tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish va avtomatlashtirilgan tizim yaratilishi va rivojiga hissa qo‘shish maqsadida yaratilgan. Ya’ni tashkilotlarda mavjud bo‘sh ish o‘rinlarini tajribali kadrlar bilan to‘ldirishga xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ishning obyekti: Ushbu bitiruv malakaviy ishini ishlab chiqishda Python dasturlash tili hamda Django frameworki tanlab olindi.
Bitiruv malakaviy ishning algoritmi:
Algoritm ketma-ketligi:

1. 
   Muammoni qo‘yilishi;
   
2. 
   Dasturlash tilini tanlash;
   
3. 
   Dasturiy ta’minotmi ishlab chiqish;
   
4. 
   Dasturni testdan o‘tkazish;
   
5. 
   Uni amaliyotga tadbiq etish.
   

I BOB. NAZARIY QISM. AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMLARNI LOYIHALASHDA DASTURIY VOSITALAR TASNIFI

1.1. Dasturlash tillari, ularning turlari.

Kompyuterda dastur tuzish bu – turli jarayonlarni amalga uchun kompyuter mikroprotsessorga topshiriqlar berish, qaysi vaqtda, qaysi joyda qanday qismni Qanday o‘zgartirish va nimalarni chiqarish va kiritish kabi topshiriqlar birish ishlarini o‘z ichiga oladi. Quyida turli dasturlash tillari haqida, dasturlashni o‘rganish usullari, eng ommaboplari va dasturlash tillarining farqlari haqida ma’lumotlar beriladi.
Ayni vaqtda ko‘plab dasturlash tillari keng omma uchun taqdim etilgan, shu sababdan dasturlar yaratish va uni yaratishga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. O‘xshash jarayonlarni bajaradigan dasturlarni Pascal, C++, C# va shu kabi tillarada yaratish mumkin. Kobol, Pascal, Fortran dasturlash tillari universal tillar hisoblanadi, mashina tiliga yaqin tillar esa C va Assemblerlar - quyi yoki o‘rta darajali tillardir. Algoritmik dasturlash tili inson tillariga qanchalik yaqin bo‘lsa, u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu ikkilik raqamlar to‘plamidan tashkil topgandir, Masalan: 1101101101101
Umuman olganda dasturlash tillari ikkita katta guruhga bo‘linadi,

1. 
   Quyi darajali dasturlash tillari.
   
2. 
   Yuqori darajali dasturlash tillari.
   

Quyi darajali dasturlash tili - juda murakkab bo‘lib ular juda aniq bir yo‘nalishlarda foydalaniladi va ularning ekspertlari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) mikroprotsessor bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlaydi.
Umuman olganda turli dasturlash jarayonlarini amalga oshirish uchun yuqori darajali dasturlash tilidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) ilk paydo bo‘lgan vaqtda programma tuzishda, faqargina quyi darajali holatidagi tillarida, ya’ni ikkilik sonlar yordamida EHM turli holatlar bajarishi zarur bo‘lgan amallarning kodlar yordamida yozilgan. Ushbu holatda EXM lar uchun tushinarli sanoq tizimlari sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari hisoblangan. Dasturlar mazkur sanoq sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali esa - qurima tillariga qaraganda mashinaga mutanosiblashgan (yo‘naltirilgan) belgili kodlardagi dasturlar hisoblanadi. Bu holatdagi kodlashtirilgan tillarda asosiy farqlari shuki, ularda mashina kodlari ularga mutanosib belgilar bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan. Bunday mashina mutanosiblashgan til – “Assembler” tili deb nomlana boshladi. Umuman olganda dasturlash yuqori saviyali dasturlash tillari (PHP, C#, C++) yordamida amalga oshiriladi. Ushbu tillarining semantikasi inson tiliga yaqin bo‘lganligi sababli ularga buyruqlarni tuzish va tushunish jarayoni juda oson kechadi.
Ommabop dasturlash tillari. Bizga ayni vaqtgacha ma’lum bo‘lgan va foydalaniladigan tillarning ko‘p qismi yuoridagi guruhga kiradi. Ularning barchasi insonga "tushunarli" tilda hosil qilinadi. Ingliz tilini puxta o‘rganganlar dastur kodini qiyinchiliksiz tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu turga Algol, C, Pascal, Cobol va h.k. tillar kiradi (ko‘pchiligi ayni vaqtda deyarli qo‘llanilmaydi). Ilk marta paydo bo‘lgan tillardan tortib ayni vaqtdagi ommabop tillargacha ishlatish mumkin. Lekin, ayni vaqtdagi internetning rivojlanishi va u asosidagi texnologiya yordamida ishlaydigan tillarda (PHP, ASP.NET, JSP) bunday dasturlar tuzilmaydi. Bu turdagi dasturlarning ishlashi uchun u bilan bir qatorda qo‘shimcha bir dastur ishlashi zarur. Ayni vaqtda, amaliy dasturlar asosan, Visual C++, C#, Borland Delphi, Borland C++, Java, Phyhon kabi tillarda yaratiladi [10]. Yurtimizda ko‘p dasturchilar Delphi dan foydalanadi. Bu tanlovning bosh sababi:

• 
  Dasturning soddaligi,
  
• 
  Komponentlarning juda ko‘p berilganligi,
  
• 
  Interfeys oynasining tushunish osonligi va boshqalar.
  

Delphida ilk marta foydalangan foydalanuvchi ham qandaydir oddiy dastur tuzishini oson amalga oshiradi. Biroq, shu jumladan Windows da komandalarning asosiy ishlash mantig‘ini keyinroq tushunadi. (elementlarning ko‘pligi va API funksiyalari dasturda ko‘rsatilmasligi uchun). Boshqa tomondan, Delphi(Pascal) RAM (tezkor xotira) ni tejashga qolganda ancha muammolarga duch keladi. Bu dasturda operativ hotira keraksiz holatda band qilinib turadi, chunki barcha o‘zgaruvchilar oldindan e’lon qilinadi. Ommabop dasturlash tillaridan biri sifatida (Windows OS ida) Microsoft Visual C++ ni misol qilib keltirishimiz mumkin. Juda ko‘p amaliy dasturlar ayni vaqtda aynan mana shu til asosida til asosida yaratilgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Umuman olganda, C ga kabi tillar ayni vaqtda dasturlashda eng oldingi qatorlardan joy olgan.Shubhasiz C – hozirgi vaqtda foydalaniladigan tillarning asosini tashkol qiladi.Qo‘shimcha qilib aytganda har hil kompyuter o‘yinlari va nechta katta bo‘lmagan programmalarni yaratishda LUA script va Java scriptlardan juda keng tarzda foydalanilmoqda. Quyida hozirgi paytda shaxsiy kompyuterlarda eng ko‘p foydalaniladigan dasturlash tillari haqida aytib o‘tiladi.
Delphi — dasturlash tillaridan biri. Bu dasturni ilk marta Borland firmasi keng ommaga taqdim etgan. Shu bilan bir qatorda 2003-yildan ayni vaqtgacha qoʻllanilayotgan shu nomga ega bo‘lgan. Object Pascal — Pascal tilidan bir qator kengaytirishlar va toʻldirishlar yordamida kelib chiqqan boʻlib, u ob’yektga yoʻnaltirilgan dasturlash tili hisoblanadi. Avvaldan ushbu dasturlash muhiti faqatgina Microsoft Windows amaliyot tizimi uchun dasturlar yaratishga mo‘ljallangan, keyinchalik esa GNU/Linux hamda Kylix tizimlari uchun mutanosiblashtirildi, lekin 2002-yilgi Kylix 3 sonidan so‘ng ishlab chiqarish to‘xtatildi, ko‘p o‘tmay esa MicrosoftNET tizimini qo‘llab quvvatlashi to‘g‘risida e’lon qilindi. Lazarus proekti amaliyotidagi (Free Pascal) dasturlash tili Delphi dasturlash muhitida GNU/Linux, Mac OS X va Windows CE platformalari uchun dasturlar yaratishga imkoniyat beradi.
Visual Basic – Microsoft korporatsiyasidan dasturlash tili va uning uchun dasturlash muhitdir. U BASICdan ko‘p tushunchalar oldi va qulay interfeys bilan dasturlar foydalanish qulayligini ta’minlaydi. Oxirgi versiya 6.0 1998-yilda ishlab chiqildi. Microsoftdan voris olingan Visual BasicNET 2002 yilda paydo bo‘ldi.
Java dasturlash tili - eng yaxshi dasturlash tillaridan biri bo‘lib unda korporativ darajadagi mahsulotlarni(dasturlarni) yaratish mumkin.
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini tadbiq etish inson bilimi harakatga keladigan joyga axborot texnologiyalarini yetkazib berishni anglatadi. AAT axborot maxsulotlariga kirib borish vaqtini tejaydi. Axborot texnologiyalari bir qator ijobiy xususiyatlarga ega:

• 
  Dastlabki ma’lumotlarni qayta ishlash va hisob-kitoblarni olib borish yuqori ixtisosligi ega va amaliy malakasi bo‘lmagan xodimlarga topshirilmaydi. Yuqori malakali mutaxassislar hisob-kitoblar variantini tanlaydi, tahlil qiladi, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqadi.
  
• 
  Shaxsiy kompyuter bilan ishlash barcha ijrochilarning malakasi oshishiga, ularning kasbiy tayyorgarligi yuqori darajada bo‘lishiga olib keladi.
  
• 
  Hisob-kitoblarni qayta ishlash va hujjatlarni rasmiylashtirish natijasida tejalgan vaqt hisobiga bir necha bosqichlarda hisob-kitob qilinadi, shart-sharoitlarning muqobil baholari olinadi. Bu asoslangan qarorlar qabul qilish va tahlil etish uchun juda zarur.
  

Kompyuter texnologiyasi hisobiga tejalgan vaqt mutahassislar sonining qisqarishiga olib keladi, deb xulosa chiqarish to‘g‘ri emas. Chunki hisob-kitobni o‘tkazish asosiy vazifa, ya’ni zarur qarorni qabul qilishning bir qismi sanaladi, holos. Hisob-kitoblarni amalga oshirish vaqti qisqarganda tahlil va qaror qabul qilish vaqti uzayadi.
Avtomatlashtirilgan tizimning o‘ziga xos afzalliklari mavjud. Avvalo, korxonada yuz berayotgan barcha narsani axborot maydonida aks ettirish imkoniyati mavjud. Barcha iqtisodiy omillar va resurslar yagona axborot shaklida, ma’lumotlar ko‘rinishida ishtirok etadi. Bu hol qaror qabul qilish jarayonini axborot texnologiyasi sifatida ko‘rib chiqish imkonini beradi.
Shunday qilib avtomatlashtirilgan axborot tizimi butun korxona jamoa faoliyatining maqsadga yo‘naltirilgan axborot muhiti, korporativ axborot tizimi ham bo‘lishi mumkin.