Kompyuter injineringi”fakulteti ki-11-20 guruhi Talabasining “Elektronika va sxemalar1” fanidan tayyorlagan

Elektronik sxemalar
Hozirgi zamon mashinalari, stanoklari, apparaturalari va asboblarining ko‘pchiligida mexanikaviy, pnevm atik ham da elektr konstruksiyalar mavjud. Mashinalarning ish prinsipini ularning yig‘ish chizmalariga va umumiy ko‘rinishlar chiz-

malariga qarab o ‘rganish juda qiyin, shuning uchun ko‘pincha

soddalashtirilgan maxsus tasvirlar, ya’ni sxemalar bajariladi.


Bunday sxemalar mashinalarning ish prinsipini tezda tushunib
olishga imkon beradi.
Buyumning tarkibiy qismlari va ular orasidagi bog‘lanishlar shartli tasvirlar yoki belgilar ko‘rinishida beriladigan kons¬ truktorlik hujjatlari
sxemalar
deb ataladi ( 0 ‘zDSt 2.721- 98).
Sxema loyihaga oid grafik hujjat bo‘lib, unda buyum qismlarining



anish ham da mexanizm, asbob, moslama, inshoot va hokazo-
tarkibi va ular orasidagi bog‘lanishlar ko‘rsatiladi. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish, tuzatish va ulardan foyda¬ l


arning harakat (ish) jarayoni ketma- ketligi sxemalarda tushun
l
-
tirib beriladi.
Barcha sxemalar standart talabi b o ‘yicha chiziladi. Ular, asosan, to ‘g‘ri burchakli proyeksiyalarda bitta k o ‘rinishda yoyilgan holda chiziladi. Zarur bo‘lganda aksonometrik proyek- siyada chizilishi ham mumkin.
Sxemalar masshtabga rioya qilmasdan chiziladi. Standart detallar uchun chizmalarda yozma tushuntirishlar berilmaydi, ammo standart b o ‘lmagan detallarga yozma tushuntirishlar berilishi shart. Sxemalarda mashina hamda mexanizmlarning yig‘ish birliklari yaxlit tasvirlanadi va ular
sxema elementlari
deyiladi. Bularga nasos, podshipnik, mufta va boshqalar kiradi. 69

Sxemalarda buyum larga kirm aydigan elem entlar buyum uchun xizmat qiladigan b o ‘lsa, ular ingichka shtrix- punktir chiziq bilan tasvirlanadi. Lekin uning joyi va bajaradigan ishi tushuntirish m atni orqali ifodalanadi. Standart tom onidan quyidagi atam a va ta ’riflar yetakchi tasnifli guruhlarda bel- gilangan.

1.
Sxema elementi

• 
  sxemaning tarkibiy qismiga kiruvchi va
  

m a’lum bir vazifani bajaruvchi, ammo m ustaqil ish baja- ruvchi, m asalan, nasos, transform ator, kom pressor, m ufta kabilar.
2.
Moslama
— yagona konstruksiyaga ega bo‘lgan elementlar
yig‘indisi, apparat, mexanizm biror buyumda aniq bir vazifaga ega bo‘lmasligi mumkin.
3.
Funksionalguruh
— yagona konstruksiyaga kirm asa- da,
buyum da m a’lum bir vazifani bajaradigan elem entlar yig‘in- disi.
4.
Funksionalqism

• 
  m a’lum vazifani bajaruvchi funksional guruh va moslama elementi.
  

5.
Funksional zanjir

• 
  m a’lum yo‘nalishda ish bajaradigan chiziq, kanal, trakt.
  

6.
O‘zaro bog‘lanish chizig‘i

• 
  buyumdagi funksional qismlar
  

orasidagi bog‘lanishni ko‘rsatuvchi chiziq b o ‘lagi.
7.
O‘rnatish

• 
  energetik inshootlarda sxemasi chiziladigan obyektning shartli nomi.
  

Sxemalarning turi va ko‘rinishlari
( 0 ‘zDSt 2.701). Standart
barcha sanoat tarm oqlari b o ‘yicha sxema turlari va ko‘rinish-

larini chizish uchun tasdiqlagan. Sxemalar buyumning tarkibiy elem entlari ham da ularning o ‘zaro b o g ‘lanishlariga qarab harflar bilan belgilanadi:

Strukturali sxema

• 
  buyum qism ining asosiy funk-
  

siyasini, o ‘zaro bog‘lanishi va vazifasini aniqlaydi. Funksional qismlarini to ‘g‘ri to ‘rtburchak shakllarda tasvirlash qabul qilin¬ gan b o ‘lib, ularga sxema elem entlarining raqami, belgisi, turi
yoziladi. Ba’zi elementlarni shartli grafik belgilarda tasvirlashga yo‘l q o ‘yiladi.
2.
Funksional sxemada

• 
  buyum funksional qismlarining
  

ayrimlari yoki barchasida ro‘y beradigan jarayonlar tasvirlanadi. Buyumning ish jarayonini o‘rganishda va buyumni sozlashda, nazorat qilishda va ta ’mirlashda foydalaniladi.
3.
Prinsipialsxemada

• 
  buyumning tarkibiy elementlari hamda
  

ular orasidagi bog‘lanishlarning barchasi ko‘rsatiladi. Shunga ko‘ra, sxemaning bu turi buyumning ishlash jarayoni to ‘g‘risida to ‘la m a’lumot beradi.
4.
Birlashtirish (montaj) sxemasi

• 
  buyum qismlari orasidagi
  

o ‘zaro birlashishlar ko‘rsatiladi. U nda shunday birlashishlarni amalga oshirish vositasi b o ‘lgan o ‘tkazgich, kabel, truboprov
od
kabilar aks ettiriladi. 5.
Ulash sxemasida
buyumning tashqi tom oni bilan boshqa buyumga birlashish (ulanish) joyi ko‘rsatiladi. 6.
Umumiysxemada
kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib,
foydalanish joyida qanday montaj qilish haqida m a’lumot beradi.

Buyum elementlarining o‘zaro joylashishi sxemada taxminan to ‘g‘ri tasvirlanadi.

7.
Joylashtirish sxemasida
buyum tarkibiy qismlarining bir-
biriga nisbatan qanday joylashtirilganligi ko‘rsatiladi. 8.
Birlashtirilgan sxemada
biror maqsadni ko‘zlab, ikki- uch
xil sxemalar turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan, prinsipial va montaj (birlashtirish), biriktirish va ulash sxemalari. 71

Bunday biriktirishlar sxema turi va k o ‘rinish hujjati bilan aniqlanishi lozim. M asalan, elektr prinsipial sxemasi va ulash sxemasi.

9.