h
р
р
у
(19.8)
ga teng. Bu yerda r – elektron impulsi bo‘lib, u de-Broyl to‘lqiniga asosan
h /
ga teng. Tirqish orqali o‘tadigan elektron
r
impuls kattaligi o‘zgarmaydi, chunki
to‘lqin uzunligi o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Bu munosabatlardan
D
h
р
у
(19.9)
kelib chiqadi. Kvant mexanikasi mikrozarralarining to‘lqin xususiyatini
ifodalovchi, ko‘rinishidan oddiy bo‘lib ko‘ringan bu munosabat juda chuqur ma’no
kasb etadi. Tirqish orqali elektronlarning o‘tishi haqidagi eksperimentda
u
-
elektron koordinatasini
y=D
aniqlik bilan o‘lchash mumkin.
y
kattaligini
o‘lchash koordinata noaniqligi deb ataladi. Shu bilan bir vaqtda u aniqligi u
elektron impulsi tashkil etuvchisi tirqish orqali o‘tish paytida –
r
y
ga teng yoki agar
difraksion manzaraning qo‘shni maksimumi hisobga olinsa katta bo‘lishi ham
mumkin. Bu kattalik impuls proyeksiyasi noaniqligi deyiladi vа
p
y
bilan
belgilanadi. Shunday qilib,
y=D
va
p
kattaliklari
,
h
р
у
у
(19.10)
munosabati bilan bog‘langan bo‘lib, uni Geyzenberg noaniqlik munosabati deb
ataladi.
у
va
у
р
kattaliklarini shu ma’noda tushunish kerakki, mikrozarralarning
koordinatasini va unga mos keladigan impuls proyeksiyasini bir vaqtda o‘lchab
bo‘lmaydi. O‘lchash aniqligi mikrozarralar koordinatalari va impulsini bir vaqtda
o‘lchashda qo‘llanadigan o‘lchov qurilmalarning mukammalligiga bog‘liq emas. U
moddiy mikroobektlarning ikki tomonlama korpuskulyar-to‘lqin tabiatining
namoyon bo‘lishidir. Noaniqliklar munosabati mumtoz mexanika tushunchalarini
mikrozarralarga qanday darajada qo‘llash mumkinligini baholash imkonini beradi.
U
ko‘pincha
trayektoriyaning
mumtoz
tushunchasini
mikroobektlarga
qo‘llanmasligini ko‘rsatadi, chunki trayektoriya bo‘yicha harakat har qanday
lahzada kordinatalarning va tezlikning ma’lum qiymati bilan ta’riflanadi. Ko‘rib
chiqilgan xayoliy tajribada fotoplastinkagacha va tirqishdan o‘tgandan keyin
qandaydir aniq elektron o‘tadigan trayektoriyani ko‘rsatish umuman mumkin
emas.
Biroq ma’lum sharoitlarda noaniqliklar munosabati jismlar harakati
shuningdek mikrozarralar harakatini mumtoz tasvirlashga qarama-qarshi emas.
Masalan, televizorning elektron nur trubasida harakatlanayotgan elektronlar
dastasining diametri
cм
D
3
10
ga ega. Zamonaviy televizorlarda elektronlarni
tezlashtiriluvchi kuchlanish
kВ
U
15
ga teng. Elektron impulsini oson hisoblash
mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |