1905 yil A.Eynshteyn tomonidan taqdim etilgan fotoeffektning tushuntirilishi
amerika fizigi A.Kompton (1922 yil) tajribalarida o‘zining eksperimental ifodasini
topdi. Kompton moddaning erkin (yoki atomlar bilan kuchsiz bog‘langan)
elektronlarida qisqa to‘lqinli rentgen nurlanishini elastik sochilishini tadqiq qildi.
U tomonidan kashf etilgan, keyinchalik Kompton effekti deb nom olgan effekt,
sochilishda nurlanish to‘lqin uzunligining o‘zgarishi mumkin emas – degan
to‘lqiniy nazariyaga mos kelmasligi ma’lum bo‘ldi. To‘lqin nazariyasiga binoan,
elektron yorug‘lik to‘lqinining davriy maydoni ta’siri ostida, to‘lqin chastotasida
majburiy tebranish hosil qiladi va shuning uchun shu chastotadagi to‘lqinlarni
nurlantiradi.
Kompton effekti chizmasi 19.1-rasmda berilgan. R Rentgen trubkasidan
chiqadigan
0
to‘lqin uzunligidagi monoxromatik rentgen nurlanishi qo‘rg‘oshin
diafragmalar orqali o‘tadi va ingichka dasta ko‘rinishida nishon modda
R
(grafit,
alyuminiy) ga yo‘naladi. Qandaydir
burchak ostida tarqalgan S rentgen nurlari
stolchaga buriluvchan qilib maxkamlangan difraksion panjara rolini o‘ynaydigan K
kristall o‘tadigan nurlanish Rentgen spektrografi yordamida tahlil qilinadi. Tajriba
shuni ko‘rsatadiki, sochilgan nurlanishda to‘lqin uzunligining
o‘zgarishi
tarqalish burchagiga bog‘liqligi kuzatiladi:
=
-
0
=2
sin
2
(
/2) ,
бu еrда
=2,43
10
-3
nm
- sochadigan modda xususiyatlariga bog‘liq bo‘lmagan
Kompton to‘lqin uzunligi deb ataladi. Sochilish nurlanishida
to‘lqin uzunlikli
spektral chiziq bilan bir qatorda (0 to‘lqin uzunlikli siljimagan chiziq ham
kuzatiladi. Siljigan va siljimagan chiziqlar intensivliklari munosabati modda
turiga bog‘liq.
rasm. Kompton effektining tajribasining chizmasi
19.2-rasmda ba’zi bir burchak ostida sochilgan nurlanish spektri - intensivlik
taqsimoti egri chizig‘i ko‘rsatilgan. Kompton effekti 1923 yilda A.Kompton va
P.Debay (mustaqil ravishda) tomonidan nurlanish tabiati, haqida kvant tasavvurlari
asosida tushuntirib berildi. Agar nurlanish bu fotonlar oqimi deb qabul qilinsa,
unda Kompton effekti - bu rentgen fotonlarini moddaning erkin elektronlari elastik
to‘qnashuvi natijasidir. Moddalarning yengil atomlarida elektronlar atomlar
yadrolari bilan kuchsiz bog‘langan, shuning uchun ularning erkin deb hisoblash
mumkin. To‘qnashish jarayonida foton elektronga saqlanish qonuniga binoan o‘z
energiyasining va impulsining bir qismini beradi.
19.2-rasm. Sochilgan nurlanish spektrlari
Ikkita zarraning, ya’ni
0
0