Kompozitsiya

Ikkinchidan,  a ’zolari  y o ru g iig i  bir  xil  b o ig a n  
q a to rla r  a ’zo lari  y o ru g iig i  tu rlich a  b o ig a n  
qatorlardan  kuchliroq  birlashtiradi.  Uchinchidan, 
birlashtiruvchi  kuch,  yonma-yon turuvchi  a ’zolar 
qonuniy  o ‘zgaruvchi  xususiyati  b o 'y ich a  bir- 
biridan  qanday  me’yorda  farq  qilishiga  b o g iiq  
(m asalan,  to za  va  aralash   q a to rd a   y o ru g iik  
bo‘yicha  qatorning  yonma-yon  turuvchi  a ’zolari 
orasidagi  yorugiik  bo'yicha  farqdan;  bu  farqlar 
qanchalik  kam  b o is a ,  shunchalik  qator  kuchli 
birlashtiradi).  Xullas,  teng pog‘onali  qatorlardagi 
birlashtiruvchi  kuch  teng  b o im ag an   pog‘onali 
qatorlardagidan  ancha katta.
Ranglar guruhlari va tonallik
Ranglar guruhlari deb, biz asosiy xususiyatlaridan 
biri yoki ikki asosiy xususiyati yoki bir xil kattalikka 
yoki deyarh  bir  xil  kattalikka  ega boigan ranglar 
majmuiga aytamiz.  Biz «qizil ranglar», «juda yorug' 
ranglar»,  «juda  to ‘yingan  ranglar»,  «to 'q yashil 
ranglar»  deganimizda,  har gal  ranglaming ma’lum 
guruhlarini  nazarda  tutamiz.  Juda  tor  guruhlar, 
demak,  o‘z ichiga juda o‘xshash  ranglami oluvchi 
va ancha keng, bir-biriga kam o‘xshovchi ranglami 
o‘z ichiga olgan guruhlar boiadi. Juda tor guruhga 
«kam to 'yingan, och ko ‘k  ranglar», juda keng guruhga 
«0
 ‘rta yorug ‘likdagi ranglar»  yoki  «sovuq  ranglar» 
misol b o ia  oladi.
Qator va guruh orasidagi farq shundaki, qatorda 
ranglar  ma’lum  tartibda joylashgan,  guruhda  esa 
ular xohlagancha joylashgan boiadi.
Qandaydir  bir  guruhga  kiruvchi  ranglar  bir- 
biriga  o‘xshash  b o iib   ko‘rinadi.  Guruhlashgan 
sari,  bu  o ‘xshashlik  k o ‘payadi.  B oshqacha 
aytganda,  ranglaming  har  qaysi  guruhi  m a’lum 
koloritga  ega.  Umumiy  tus  haqida  gapirilganda, 
butun  rang  sistemasida  asosiy  xarakter,  asosiy 
ustunlik  qiluvchi  rang  o‘rnatilishi  tushuniladi. 
Kolorit  biror rangning boshqa qolgan  ranglardan 
ustunligi  yoki  ham m a  ra n g la rd a   umumiy 
alomatlarning mavjudligi  bilan  belgilanadi.
H ar  safar  b o ‘yoq  y ordam ida  b iro rta  
predm etlarni  birlashtirish  kerak  b o ig an d a,  shu 
bilan  bir  v a q td a   b ir  xillikdan  qochib,  bu 
predmetlarni bo‘yash  uchun  biror m a’lum  guruh, 
m a ’lum   k o lo ritd ag i  ran g lard an   foydalanish 
mumkin.  Birlashuv  qanchalik  zich  b o iish i kerak 
bo isa,  guruh  shunchalik tor boiishi  kerak.
Ammo  biz  bir-biriga  yaqin  emas,  bir-biriga 
qarama-qarshi, lekin bir-biridan teng farq qiluvchi 
ranglarga  asoslangan  rangli  kompozitsiyaga  ega 
boisak,  kompozitsiya yaxlit  idrok  qilinadi.  Agar 
kompozitsiya  ranglarining qandaydir  miqdori  bir- 
b irid an  
o ‘sha 
kom pozitsiyaning 
boshqa 
ranglarining  qandaydir  boshqa  miqdoridan  ko‘p 
yoki  kam darajada farq  qilsa,  ranglaming bu ikki 
guruhi mustaqil va bir-biri bilan bogianm ay ajralib 
qolishi  mumkin,  demak,  ularning  ajralib  ketishi 
yuzaga  kelishi  mumkin.  Bir  koloritlilik  talabi  bir 
obyektning  hamma ranglari  bir  butunlikni  tashkil 
qilishi kerak, degan fikrlardan kelib chiqqan. Agar 
kolorit bir butunligi boim as ekan,  umuman birlik 
b o im a y d i.  H a r  bir  yangi  rangning  rangli 
kom pozitsiyaga  k iritilish i  uning  ran g   tusi, 
t o ‘yinganligi,  y o ru g iig i  v a  yuzasining  aniq 
tanlanishi  bilan  bogiiq.
4 7

---

3.5.  RANGLARNING INSONGA TA’SIRI
Ranglam ing  insonga ta ’siri m urakkab  va  turli 
sabablar  bilan  aniqlanadi.  H am m a  organizmlar -  
o ‘simliklar ham, hayvonlar ham  ranglardan turlicha 
t a ’sirla n a d ila r.  T o iq in la r n in g   a n iq ro g ‘i,  tu rli 
ran g larn in g   tu rli  uzunlikdagi  y o ru g iik   n u rla ri 
o rg a n iz m   y a sh a sh   fa o liy a tig a   sp e tsifik   t a ’sir 
ko'rsatadi:  bir  rang  nurlari  hayot jarayonlarining 
ancha tez va jadal o iish ig a  yordam  beradi, boshqa 
r a n g la r  n u r la r i  b u   ja r a y o n la r n in g   o 'tis h in i 
sekinlatadi. Va inson organizmi ranglam ing bunday 
b e v o sita   t a ’sirig a  u c h ra y d i.  B uni  y o r u g i ik  
nurlarining organizmga fiziologik ta ’siri deb atash 
m um kin,  lekin  bunga ranglarning  insonga  ta ’siri 
h a q id a g i  b u tu n   m asalan i  to iiq lig ic h a   k iritish  
mumkin emas.
Insonda ong mavjud.  Biz nafaqat  toiqinlarning 
turli uzunlikdagi yorugiik nuriga duch kelamiz, balki 
biz ranglami idrok qilamiz va ulam i bizni o'rab turgan 
obyektiv olam sifatlaridan biri sifatida idrok qilamiz. 
R an g lar  biz  uchun  o ‘z-o ‘zicha  emas,  u  yoki  bu 
buyumlaming xususiyatlari sifatida mavjud. Yashil -  
o'simlik rangi, moviy rang -  osmon rangi, to‘q sariq- 
qizil -   olov  rangi va  h.k.  Shutting  uchun  ranglar 
bizning ongimizda  u  yoki bu predmetlar,  buyumlar, 
b a ’zid a  b u tu n   b ir  k o 'rin is h ,  h o d is a la r  b ilan  
bogianadi. Bu bogianishlar (assotsiatsiyalar) o'zida 
jam oa tajribasini ifodalab,  ko‘p  sonli odamlar uchun
umumiy b o iish i (yashil  rangning o'simliklar  bilan, 
moviy rangning yorug4  osmon bilan assotsiatsiyalari 
shunday),  u yoki bu insonning xotiralarini  ifodalab, 
individual  bo'lishi mumkin.  Bu  rangning psixologik 
ta ’siri,  uning  asosida  alohida  odam ning  qanday 
bo isa, butun jamoaning ham xuddi shunday o ‘tmish 
tajribasi yotadi. Bizni turli ranglar bilan bogiaydigan 
o ‘sha  tasavvurlar,  obrazlar,  fíkrlar,  hissiyotlar, 
kayfiyatlarning  k a tta   qism i  o ‘zim izning  sotsial 
mansubligimiz bilan belgilanadi.  Rangning sotsial 
funksiyasi  rang  simvolikasida yaqqol  b o g ian ad i. 
R a n g la r  k o ‘p in ch a  siyosiy,  professional,  diniy, 
maishiy simvollar, ya’ni  ramzlar sifatida uchraydi. 
Ba’zida rangning ramziy ahamiyati uning fiziologik 
va  psixologik  ta ’siri  bilan  cham barchas  b o g iiq  
boiadi. M a’lum bir sotsial jam oa ongida paydo b o ‘lib 
va mustahkamlanib, rangning ramziy ahamiyati, bu 
rangning jamoa a’zolariga ta’sirini belgilovchi kuchli 
omil  b o iib  qoladi.
Binobarin,  ranglam ing  hissiy  ta ’siri  haqidagi, 
ranglarning  bizning  tuyg‘ularim izga,  kayfiyat va 
ongimizga  ko'rsatadigan ta ’siri  haqidagi masalani 
o'rganib,  biz  inson  organizmiga  turli  uzunlikdagi 
y o ru g iik   nurlari  va  ranglarning psixologik  ta ’siri, 
turli xil  assotsiatsiyalar  ta ’siri,  ranglam ing  ramziy 
aham iyati  bilan  ish  ko'ram iz.  K o 'rinishning  bu 
ham m a jihatlari  m urakkab  o'zaro  bogiiqlikdadir.
Rangning inson organizmiga ta ’siri
Ranglarning inson organizmiga ta ’siri haqidagi 
m asalag a  o 'ta m iz .  S p ek trn in g   tu r li  ra n g la rin i 
bunday  nuqtayi  n azard an   taq q o slab ,  u larn i  o ‘z 
t a ’siri  b o 'y ic h a   b ir-b irig a   q a ra m a -q a rs h i  ikki 
guruhga  ajratish  m um kin:  uzun  to iq in la r   bilan 
xarakterlanuvchi  ranglar -  qizil,  to ‘q  sariq,  sariq 
organizmning  hayotiy  faoliyatini  to iq in lan tirad i, 
hayotiy jarayonlarning tez va jadal o ‘tishiga sabab 
b o ia d i  (faol  ranglar).
Qisqa  to iq in la r bilan  xarakterlanuvchi  ranglar
-  moviy,  k o ‘k,  binafsharang hayotiy jarayonlam i 
z a if la s h tir a d i  v a   s e k in la s h tira d i,  fa o llik n i 
kamaytiradi (passiv ranglar).  0 ‘rtacha uzunlikdagi 
to iq in la r bilan xarakterlanuvchi yashil rang oraliq 
holatni egallaydi, ancha toza yashil tuslar, ayniqsa, 
sovuq  y ash il  ra n g la r  p assiv   ra n g la r  g u ru h ig a  
tegishli.  Iliq yashil,  sarg ish   yashil  ranglar neytral 
hisoblanadi.
R anglarning  faol  va  passivga  ajratilishi  bizga 
m a ’lu m   b o i g a n   ra n g la rn in g   iliq  v a   so v u q q a  
b o iin i s h la r i   b ila n   m os  tu s h a d i;  iliq  ra n g la r 
organizm   hayot  faoliyatini  kuchaytiradi,  sovuq 
ranglar esa zaiflashtiradi,  pasaytiradi.
R anglarning j o ‘shqinlantiruvchi  v a   xotirjam  
qiluvchi ta ’sirlarining eng puxta tadqiqotini Leypsig 
p s ix o lo g iy a  
in s titu tid a  
S te fa n e sk u -G o a n g  
o ik a z g a n .
U   b ir  q a n c h a   k ish ilarg a  ju d a   to 'y in g a n  
ranglarning k a tta  m aydonini  k o ‘rsatdi  va  bunda 
maxsus uskunalar yordam ida nafas olish  va tom ir 
urish  tezligi  v a   chuqurligini  qayd  etdi.  B undan 
tashqari, tajribalarda ishtirok etgan kishilar ulaming 
kayfiyatiga ko ‘rsatilgan ranglaming har biri qanday 
ta ’sir k o ‘rsatganini  batafsil  tavsiflab  berdilar.
M a iu m   b o id ik i,  to ‘q  qizil,  qizil,  to ‘q  sariq va 
sariq  ran g lar  nafas  olish  va  to m ir  u rishida  h a r

---

q a n d a y   k u c h li  q o ‘z g ‘a lis h d a   k u z a tila d ig a n  
o ‘zgarishlam i  hosil  qilgan.  N afas  olish  tez-tez va 
c h u q u rla sh a d i,  b u n in g   u stig a   n a fa s  c h iq a rish  
d a v o m lilig i  h iso b ig a  n a fa s  o lish   d av o m lilig i 
k o ‘payadi,  tom ir  urishi  ko'p ay ad i  va  kuchayadi. 
Bunday alom atlar ayniqsa. qizil rang ta ’sirida aniq 
ko'rinadi.
Y ashil, moviy, k o ‘k  va binafsharanglar teskari 
ta ’sir k o 'rsatd ilar.  B unda nafas olish sekinlashdi 
v a   u n c h a   c h u q u r   e m a s,  n a fa s   c h iq a r is h  
davomliligi  k o 'p ay d i,  to m ir  urishi  zaiflashdi  va 
k a m a y d i.  Y a s h il  r a n g   t a ’s ir id a   b u   h a m m a  
alom atlar  boshqa ran g lar ta ’siridagidan  kam roq 
keskinlikda  aks  etdi.
Sinovdan  o'tkazilayotgan  kishilarning bergan 
hisobotlari  ikkala  guruhdagi  ranglar h a r  birining 
psixologik ta ’sirining  o'ziga  xos  xususiyatini ham  
ko'rsatadi.
Sinovdagilaming k o ‘rsatmalariga ko ‘ra, birinchi 
guruh  ranglari jonlantiruvchi  ta ’sirning  shunday 
tu s la rin i  b e ra d i.  Q izil  ra n g   fa o l,  t a ’sirc h a n , 
g 'ay ritab iiy   x arak terg a  ega  b o ig a n  ju d a   kuchli 
hayajonni yuzaga keltiradi.  T o ‘q  sariq rang ta ’siri 
o s tid a   qizil  ra n g d a g ig a   n is b a ta n   y u m sh o q ro q  
kuchga ega b o ig a n   quvnoq,  yoqimli,  xushtabiat 
kayfiyat paydo b o ia d i. Sariq rang tetiklantiruvchi, 
xursand  qiluvchi jonlanish  paydo  qiladi;  uni  qizil 
ran g   hosil  qilgan  ta ’sirlanishdan  farqli  o ia r o q , 
ancha jiddiy  va  faol  tusga ega  b o ig a n   muloyim, 
nafís  rang  deb  xarakterlash  m um kin.  T o ‘q   qizil 
rangning jonlantiruvchi ta ’siri ancha ahamiyatli:  u 
q a n d a y d ir  ja lb  
q ilu v c h i, 
u lu g 'v o r lik  
va 
m ahobatlilikka ega,  unda  b a’zi  ichki orom  bor.
Ikkinchi  g uruh  ran g lari  b ir-b irid an   shunday 
farq lan ad i:  yashil  ra n g   yum shoq,  tin iq ,  task in  
b e ra d i,  u   s o v u q ro q ,  jid d iy r o q ,  h a tto   b a ’zid a 
g‘amgin  tusga ega b o ig a n  moviy rangdan  yuzaga 
k e lg a n   ta s k in d a n   fa rq li  n a fis ro q   e rk a lo v c h i, 
quvnoqroq  hamdir.
K o ‘k  ran g   t a ’sirid a  b u   sovuq  va jid d iy   tu s 
k u c h a y a d i  v a   tin c h la n tiru v c h i  t a ’sir  b a ’zid a 
qiynovchi  va  ezuvchi  ta ’sirga  aylanib  ketadi.  Bu 
q iy n a sh ,  ezish  elem en ti  h a m m a d a n   k o 'p r o q  
binafsharang  t a ’sirida  nam oyon  b o ia d i,  buning 
ustiga unga qandaydir ichki noxotirjamlik, yashirin 
t a ’s irla n is h   q o ‘sh ilib   k e ta d i,  x a fa lik   va 
bezovtalikning  o'ziga xos  birikuvi yuzaga  keladi.
S h u b h a siz ,  S te fa n e s k u -G o a n g   to m o n id a n  
sinalgan  k o ‘rsa tm a la rn in g  jam lan m asi  b o ig a n
r a n g la r  t a ’sirin in g   b u n d a y   ta v s ifi  n ih o y a td a  
su b y e k tiv   v a   s h a r tli.  O rg a n iz m n in g   h a y o t 
fao liy atig a  ran g larn in g   k o ‘rsa ta d ig a n   t a ’siriga 
taalluqli  b o ig a n   b u   tajribalarning  n atijalari  ish 
jarayonida  va boshqa tadqiqotlarda  o ‘z  tasdig'ini 
to p g a n .  Q on  a y la n ish ig a   ra n g la rn in g   t a ’siri 
haqidagi  o ‘xshash  m a ’lum otlar  um um an  boshqa 
usullar yordam ida ham  olingan. Qizil rangda yuqori 
q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik ,  h a r a k a tn in g   k a tt a   tezligi 
kuzatilishi  haqidagi  b a ’zi  tajribaviy  m a iu m o tla r 
mavjud.  Bu  m a iu m o tla r  bilan  Liondagi  Lyumer 
suratkashlik fabrikasi ishchilari ustidan o ‘tkazilgan 
kuzatuvlar ham   to ‘g‘ri  keladi.  U nda ishning  ko ‘p 
q ism i  qizil  c h ir o q d a   b a ja rila d i,  le k in   b a ’zi 
p red m etlarn i  ishlab  chiqarish  yashil  ch iro q d an  
foydalanishni joiz  biladi.  Ishchilar kun  bo ‘yi  qizil 
chiroqda ishlaganlarida ular q o ‘shiq  aytgani, imo- 
ishorali harakatlar qilgani, asabiy va jizzaki  b o iib  
qolganlari kuzatilgan.  Yashil  chiroq ishlatilganda, 
u la r   x o tirja m   b o i i b ,   k e c h g a c h a   k a m ro q  
charchaganlar.
R a n g la r  y o rd a m id a   tin c h la n tir is h   y o k i 
qo ‘zg‘atishga erishish  im koniyatidan  meditsinada 
ru h iy   k a sa lla rn i  d av o lash d a  fo y d alan ilad i.  Bu 
ishning  birinchilaridan  italyan  ruhshunosi  Ponza 
b o i g a n .  U n in g   ra h b a r lig id a g i  ru h s h u n o s lik  
kasalxonasida bir  qancha  rangli  xonalar qilingan, 
u la r n in g   h a r   b ir id a   m a ’lu m   ra n g d a g i  d e ra z a  
o y n a la ri  b o i g a n ;   d e v o rla r  h am   o 's h a   ran g g a 
bo'yalgan. Qizil xonalarga og 'ir ruhiy kayfiyatdagi, 
demak, ruhan siqilgan,  ruhiy tushkunlik holatidagi 
bemorlar joylashtirilgan. K o‘k  va binafsharangdagi 
xonalarga asabiy, fe’li tez bem orlar joylashtirilgan. 
Pirovardida  davolashning  b u   usuli  k o ‘plab  yirik 
ru h sh u n o slar  tom onidan  sinalgan  v a   yetarlicha 
keng  amaliy  ta d b ig in i  topgan.  Kasalxonalarning 
notinch boiim larida asabiylashgan bem orlar uchun 
maxsus «ko‘k xonalar» yo‘lga q o ‘yildi.  Hayotining 
oxirgi yillarida ruhiy kasallikdan qiynalgan rassom 
M .A .V ru b el  ra n g   o rq a li  b u n d a y   d a v o lash d an  
q a ttiq   t a ’sirla n g a n .  U n i  « k o ‘k   x o n a» g a 
jo y la g a n la r id a ,  k u c h li  a sa b iy la sh ish   h o la tig a  
qaram ay, ju d a   tez tinchlangan.
R angning  insonga  ta ’siri  q a to r  sabablarning 
o ‘z a ro   t a ’s iri  n a ti ja s id ir .  B u n i  tu s h u n tir is h  
uchun, eng avvalo, ran g lar ham m aga bir xil ta ’sir 
k o ‘rs a ta d i,  degan  n o to ‘g ‘ri  ta s a v v u rd a n   xalos 
b o ii s h   kerak.
4 9

---

Rangning m ehnat jarayonlariga t a ’siri
Qisqa vaqt davom  etadigan ishda  qizil rang 
ish qobiliyatini oshiradi, to‘q sariq, sariq va yashil 
rang kunduzgi yorugiik kabi ta’sir qiladi,  ko‘k 
va  binafsharang  qorong‘ilikdan  ham  yomon 
ta ’sir  ko'rsatib,  ish  qobiliyatini juda  kuchli 
pasaytiradi.
Uzoq  vaqt  davom etadigan ishda kunduzgi 
yorugiikdagidan ham kattaroq ish qobiliyati yashil 
rang ta’sirida kuzatiladi.  Qolgan  hamma ranglar 
kunduzgi yorugiikka nisbatan  ish qobiliyatini 
pasaytiradi,  nihoyatda yomon natijalar ko‘k va 
binafsharanglar ta’sirida boiadi.
Anchagina dinamogen boigan qizil rangdastlab 
ish qobiliyatiga tez, lekin qisqa ko‘tarilish beradi. 
Uning ta’sirida yuzaga kelgan kuchli jonlanish tez 
charchatadi va ish qobiliyatining pasayishiga olib 
keladi.
K o‘k  va  binafsharanglar  boshidanoq  ish 
qobiliyatini tushiruvchi ta’sir ko‘rsatadi va bunday 
natija butun tajriba davomida saqlanadi.
Ranglarning
Ranglar  qanday  nuqtayi  nazar  bilan  idrok 
qilinishi va baholanishi mumkin? Rangga qanday 
< joiz?
Bu  masala  yuzasidan  ingliz  ruhshunosi
E.Bullouning tadqiqoti qiziq ma’lumot beradi.  U 
35 kishiga (ulardan 30 nafari universitet talabalari) 
35  xil  turli  ranglarni  ko'rsatgan.  Tajribalar 
qorong‘i xonada o'tkazilgan.  Sinalayotgan kishi 
qora trubka orqali rangli qog‘ozga bir ko‘zi bilan 
qaragan.  Trubka orqali  diametri  14 sm ga teng 
rangli aylanani ko‘rish imkoni boigan. Har bir rang 
haqida sinalayotgan kishi aytishi  kerak  boigan: 
a) unga yoqadimi yoki yo‘q va b) nega bu rang 
unga yoqadi yoki yoqmaydi?
Bunday javoblar ko‘p miqdorda olingan  (35 
sinaluvchi -   35  rang  haqida  35x35=1225).  Bu 
material tahlili rangga turli «yondashuvlar» boiishi 
mumkinligini ko‘rsatdi.  Sinalayotganlar turli dalil 
va asoslardan kelib chiqib, rangga ijobiy yoki salbiy 
baho beradilar.  Boshqacha qilib. aytganda, ranglar 
turli nuqtayi nazardan idrok qilinishi mumkin, turli 
«rang jihatlari»  boiishi mumkin.  Bundan kelib 
chiqib,  Bullou  rangni idrok qilishning ma’lum 
«nuqtayi nazarga», rangga maium yondashuvga 
egaligi bilan xarakterlanadigan to‘rt turini aniqladi.
Yashil  rangning  nihoyatda  yoqimli  ta’siri 
shundan  iboratki,  u  kuchli  boim asa-da,  ish 
qobiliyatiga mustahkam ko‘tarinkilik beradi va shu 
bilan birga kamroq charchatadi.
Rangning uzluksiz ta’siriga doir ta’riflangan 
tajribalardan  tashqari  shunday  tajribalar 
o‘tkazilganki, ularda bir necha daqiqalik dam olish 
vaqtida, rangli oynalar sinalayotgan kishi ko‘zidan 
olib qo'yilgan, demak, ishdan dam Olib, sinaluvchi 
rang ta’siridan ham dam oigan.
Uzuq-yuluq ta’sir sharoitida hamma jonlantiruvchi 
ranglar ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Ayniqsa, 
bu to‘q sariq va sariq ranglarga tegishli. Agar vaqti- 
vaqti bilan ulardan dam olinsa, ular xuddi yashil rang 
darajasida ijobiy ta’sir ko‘rsata oladi.
Ish  qobiliyatini  oshirish  maqsadida  yashil 
rangdan foydalanish alohida ehtiyotkorlikni talab 
qilmaydi, sariq, to‘q sariq, ayniqsa, qizil ranglarni 
ishlatish, faqat agar ishlayotgan kishi ularga uzluksiz 
qarashga majbur bo‘lmagan sharoitlardagina joiz.
idrok qilinishi
Obyektiv tur.  Butun e’tibor rangning  asosiy 
xususiyatlariga jamlanadi:  rang tusi, to‘yinganlik, 
yorqinlik. «Ranglar tus tozaligi (sariqliksiz va ko‘k 
tussiz «toza» yashil) to‘yinganlik darajasi (kulrang, 
xira,  loyqa  aralashmalarsiz),  yorqinlik  nuqtayi 
nazaridan baholanadi. Ranglar yoqadi, chunki ular 
toza,  to'yingan,  chunki  ularda yorugiik  ko‘p. 
Ranglar yoqmaydi, chunki ular kir, xira, noaniq, 
tussiz,  q o ro n g i  va  h.k.  Rangga  yondashuv 
tanqidiy:  rang doimo ba’zi standart (g‘oyat toza, 
g‘oyat to'yingan va shunga o'xshash rang bilan) 
taqqoslanadi va bu standartga yaqinlashish nuqtayi 
nazaridan  baholanadi.  Bu  turning  xarakterli 
belgilari:  1)  salbiy baholaming juda katta soni: 
ranglar kamdan-kam «yoqadi»;  2)  ma’lum rang 
afzalliklarining yo'qligi:  obyektiv tur vakillarining 
odatda yoqtirgan, afzal ko'rgan ranglari boimaydi.
Fiziologik tur.  Rangni idrok qilishda birinchi 
©‘rinda uning insonga ta’siri va birinchi navbatda 
fiziologik  ta ’siri  turadi.  Ranglar  ularning 
jonlantiruvchi yoki tinchlantiruvchi ta’siri, ularning 
iliq yoki sovuq boiib tuyulishi nuqtayi nazaridan 
baholanadi.  Rang yoqadi, chunki u jonlantiradi, 
tinchlantiradi, isitadi, chunki u iliq yoki sovuq; rang 
yoqmaydi,  chunki  u  g‘azablantiradi,  ranjitadi,
50

---

chunki  u  sovuq.  Ayniqsa,  salbiy  baholilar keskin 
t a ’sirchan  xarakterga  ega;  b ir  sinaluvchi  kishi, 
h a q iq a td a ,  a lo h id a   sovuq  k o ‘k  ra n g g a   q a ra b  
titra d i.  A fzallik lar,  o xir  o q ib a t  org an izm n in g  
um um iy  h o lati  bilan  belgilanadi,  unga  b o g iiq  
ravishda jonlantiruvchi  yoki  tinchlantiruvchi, issiq 
yoki sovuq ranglarga intilish kuzatiladi.  Fiziologik 
tu rd a g ila r  uchun  x arak terlisi,  u la rd a   obyektiv 
turdagilarga  nisbatan  ijobiy  b ah o lar  soni  k o ‘p: 
ranglar  k o ‘pincha  «yoqadi».
Assotsiativ tur. 
Rangga m unosabat berilgan rang 
bilan  b o g iiq  b o ig a n  assotsiatsiyalar (biror nimani 
eslatadigan  o 'z a ro   b o g ian ish )  bilan  belgilanadi. 
R a n g  
y o q a d i, 
c h u n k i 
u  
b ila n  
y o q im li 
a s s o ts ia ts iy a la r  b o g ii q ;  y o q m a y d i,  c h u n k i  u 
yoqim siz,  o g i r   assotsiatsiyalarni  chaqiradi.  Bu 
assotsiatsiyalardan  b a ’zilari  k o 'proq  yoki  kamroq 
«umumiy» xarakterga ega, demak, ular ko'pchilikka 
xos  (Bullou  ularni  «obyektiv»  assotsiatsiyalar  deb 
ataydi),  b o sh q alari  individual,  dem ak,  xususiy 
xarakterdagi  xotiralar bilan  yuzaga keladi  (Bullou 
tilida  «subyektiv»).  Bullou  tajribalarida  quyidagi 
assotsiatsiya k o 'proq umumiy b o iib  chiqdi:  yashil 
rang o ‘simlik,  tabiat, qishloqdagi hayotni,  ko ‘k va 
moviy osmon, dengiz, ko ‘1, daryo, umum an, suvni, 
to ‘q  sariq  va  sariq  quyosh  va oyni  eslatadi;  qizil, 
to ‘q   sariq  va  sariqni  olov bilan  assotsiatsiyasi  bir 
qancha  kam roq  uchradi.  Individual  xarakterdagi 
assotsiatsiya namunasi sifatida quyidagini keltirish 
m um kin:  b ir  sinaluvchiga  sa rg 'ish -y a sh il  rang 
bundan  ozgina  ilgari  ichgan  dorisini  eslatdi  va 
sh u n in g   u c h u n   o ‘ziga  n is b a ta n   keskin  salbiy 
m u n o sa b a tn i  yuzaga  keltird i.  T a jrib a la r  shuni 
k o 'r s a td ik i,  ra n g n in g   sa lb iy   b a h o sin i  p ay d o  
q ilu v ch i  a s s o ts ia ts iy a la r  a n iq   ifo d a la n g a n  
individual, xususiy xarakterga ega.  Shu bilan birga 
« sub y ek tiv »   a s s o tsia tsiy a la rg a   a so s la n g a n   bu 
baholar keskin ta ’sirchan xarakterga ega. Aksincha, 
«obyektiv»  assotsiatsiyalar  deyarli  doim o  ijobiy 
b a h o n i  b e ra d i,  le k in   b u   f ik r   k o ‘p ro q   so v u q , 
ehtirossiz.  Shunday  qilib,  berilgan  rangdan  paydo 
b o ig a n   ta s a w u rla r qanchalik individual,  xususiy 
x a ra k te rd a   b o i s a ,   sh u n c h a lik   u la r   k a m ro q  
hayajonlantiradi,  h a r  b ir  alohida  shaxsga  ta ’sir 
qiladi.
«Xarakter»  turi  yoki  xarakterli  tur. 
U n in g  
asosida  quyidagi fikr yotadi.  K o ‘rinishdan rang  u 
yoki  bu xarakter,  yoki jo ‘shqinlikni ifodalaydi:  bir
rang  quvnoq,  boshqasi  q a t’iy,  uchinchisi  g'amgin 
v a   h .k .  B irin ch i  n a v b a td a   a h a m iy a t  ran g  
«xarakter»iga  q aratilad i  va  «xarakter»  nuqtayi 
nazaridan  rang  baholanadi.  R ang yoqadi,  chunki 
u  tetik,  faol  yoki  e’tib o m i jalb   etadigan, jiddiy, 
sa lm o q li.  R a n g   y o q m a y d i,  c h u n k i  u  passiv, 
siniqqan, zaif yoki yuzaki, mulohazasiz, bachkana. 
F iziologik  tu rg a   xos  b o ig a n   «xususiy»,  nozik 
farq siz  ra n g la rg a   b erilg an   b a h o la r  t a ’sirchan 
xarakterga  ega.  Fiziologik  turda  odatda  shunday 
• fikrlar:  «Bu  ran g   menga  yoqadi,  sababi  u  meni 
jonlantiradi, tetiklashtiradi», xarakterlida: «Bu rang 
menga  yoqadi,  sababi  u  quvnoq,  tetik, jo'shqin». 
X a ra k te rli  tu rg a   b a ’zi  ra n g la rn in g   q a n d a y d ir 
abstrakt afzalliklari xos emas.  Aksincha,  bu  yerda 
r a n g la rg a   m a n a   b u n d a y   m u n o s a b a t  m av ju d : 
«Hamma  ranglar go‘zal  b o iish i  mumkin,  h ar biri 
o ‘zicha,  hatto yoqimsiz xarakterdagi rang o ‘zining 
o ‘ziga  xos  ifodaliligi  sababli  yoqishi  mumkin».
Bu to ‘rt tu r bilan, albatta, rangga b o ig a n  turli- 
tum an «yondashuvlar» ado boim aydi. Eng muhim 
masala  oydinlashmay  qoldi:  nega  bir holda idrok 
etishning bir turi,  boshqa  holda  boshqa turi  o ‘rin 
olgan?  B ullouning  flk rich a ,  h a r  b ir  k ish i  o ‘z 
umum iy  fizik  konstitutsiyasiga  b o g iiq   holda  bu 
tu r la r n in g   b irig a   teg ish li.  A m m o  u n in g   ish 
m a iu m o tla ri  buning  unchalik  to ‘g‘ri  emasligini 
k o ‘rsatyapti. Rangni idrok qilish turi birinchi galda 
quyidagilarga  b o g iiq :
1.  Insonning  so tsia l  m ansubligidan.  B ullou 
ta jr ib a la r i 
fiz io lo g ik  
tu r n in g   ju d a  
k o ‘p 
n a m o y o n d a la rin i  b e rd i  va  u n in g   o ‘zi  b u n i 
s in a lu v c h ila r  o ra s id a g ila rn in g   ko"pchiligi  b u  
tu rn in g   h aq iq iy   n a m o y o n d a la ri  k o n tin g e n tin i 
ta sh k il  etuvchi  ta la b a -ta b ia tsh u n o sla r  ekanligi 
b ilan   tu s h u n tira d i.  M u a llif b u n d a  ran g larn in g  
idrok qilinish turiga m a’lum ot va mutaxassislikning 
ta ’siri  namunasini  ko'radi.
2.  R ang  idrok  qilinayotgan  sharoitdan.  Bir 
kishining o ‘zi bino fasadi, k o ‘ylak, kitob muqovasi 
va  boshqalar  ranglariga  turlicha  yondashadi.  Bu 
jih a td a n   rangning  o 'zich a,  b iro r  predm et  bilan 
bog ian m ay  berilgan  tajriba sharoitlari,  shubhasiz, 
notabiiy  hisoblanadi.  Bullouning  o ‘zi  buni  tan 
oladi  va  bunday  m axsus  sh aro itlar  ta ’sirida  o ‘z 
tajribalari fiziologik  haddan ortiq va xarakterli tur 
nam oyondalarining ju d a kam  miqdorini ko ‘rsatgan 
deb  hisoblaydi.
51

---

Alohida ranglaming ifodaviv va ramziy ahamiy ati
Endi  biz alohida ranglam ing psixologik  ta ’siri 
qisqa  x a ra k te ristik a sin i  berishim iz  kerak:  u lar 
qanday  hissiyotni  paydo  qiladi,  ular bilan  qanday 
assotsiatsiyalar  b o g ian ad i,  ularga  qanday  ramziy 
m a ’nolar  to ‘g‘ri  keladi?
A ssotsiatsiyalar  aham iyati  quyidagi  m isolda 
yaqqol  ko'rinadi.  Sahroda  yashaydigan  ko'pgina 
Sharq xalqlari  (birinchi navbatda arablar)ning eng 
yaxshi ko‘rgan ranglari-yashil rang. U Muhammad 
payg‘am bar bayrog‘ining rangi  bo'lib,  diniy  ramz 
aham iyatiga ega.  Buning  sababi  shundaki,  yashil 
rang sahroda ju d a  kam  uchraydigan o‘simlik rangi. 
Shu  b ila n   b irg a   o 's im lik la r  b ila n   b u rk a n g a n , 
shuning uchun ham  yashil o ‘simliklar fonini  hatto 
sezmaydigan  Yevropa xalqlarida  yashil  rang  k o ‘p 
asrlar davomida  san’atda ju d a  kam  ishlatilgan.
Qizil -  jonlantiruvchi,  issiq,  eng faol  va q a t’iy 
rang, qiziqqon, m ardona. ehtirosli, serhasham rang, 
jasorat, kuch-quw at, jasurlik rangi, kuch-quw atni, 
ehtirosni,  qiziqqonlikni ifodalaydi.  K urash,  harbiy 
jasorat va shon-shuhrat ramzi.  Rimda  sarkardalar 
trium flarda  (alohida  muhim  g 'alabalardan  so’ng 
sark ard an in g   R im ga  tan tan ali  kirib  kelishi)  o ‘z 
badanlarini  qizil  rangga  bo ‘yaganlar.  Qizil  rang 
t o ‘q  sa riq   rang  b ilan   birga  olov,  alan g a ,  o ‘tni 
eslatadi.  T o ‘q  qizil  tusda  qonni  eslatadi  va azob- 
u q u b at,  fojia,  shafqatsizlik,  xavf-xatar  ram ziga 
a y la n a d i;  to z a   qizil  tu s d a   t o ‘q  q izil  ra n g  
xususiyatlariga ega b o i a  boshlaydi -  serhashamlik, 
dabdaba (karmin). T o ‘q  qizil -  serhasham, tantana, 
u lu g ‘v o r,  m u h ta sh a m .  K o ‘rk a m lik ,  b o y lik , 
ta n ta n a v o r  h o k im iy at  ram zi.  P ushti  (ju d a  och 
rangdagi  qizil  yoki  qirm izi)  -   nozik, j u r ’atsiz, 
yoshlik,  sevgi,  m a’sumlik ramzi.
To‘q sariq 
-  tetiklantiruvchi, issiq, tetik, quvnoq, 
jo'shqin, xursand. Shovqinli, e’tiborni jalb qiluvchi, 
sirli  b o im a g a n   rang.  Iliqlik  va  rohatni  bildiradi. 
U n in g   tu r li  qizil  v a   sa riq   « x a ra k te rla r»   b ilan  
b irik u v i  b a ’zi  nosozlik,  ikkilanish  taassu ro tin i 
y a ra ta d i,  b a ’zida  bu   vafosizlik  v a   m ak r  rangi. 
K o ‘p in c h a   o lo v ,  a la n g a ,  b o ta y o tg a n   q u y o sh , 
apelsin  bilan  assotsiatsiyalanadi.
Jigarrang 
(qoram tir to ‘q  sariq) -  sokin, vazmin, 
jiddiy;  q attiq ,  m ustahkam ,  issiqlikni  ifodalaydi, 
x o tirja m ,  yum shoq  k a y fiy a t  y a ra ta d i,  b a ’zida 
jiddiylik  va m a ’yuslikka monand.
Sariq 
-  jo n lan tiru v ch i,  tetiklantiruvchi,  iliq, 
jo n li,  cpivnoq,  b e h a lo v a t,  b a sh a n g ,  d ad il.
X u rsa n d c h ilik   va  h azil  ra n g i.  B ir  q a n c h a  
k u z a tu v c h ila r  ta jrib a la rid a   u  h a q d a   sh u n d a y  
deydilar:  «Uni jiddiy  qabul  qilish  mumkin  emas», 
« U   m eni  k u lish g a  m a jb u r  q ily a p ti» .  T o i i q  
to 'y in g a n lik   h o la tid a   d a b d a b a ,  h a s h a m a t 
taassurotini beradi. Quyosh yorugiigi, iliqlik, baxt 
ramzi.  Ammo  kir yashilsifat-sariq  rang -  kasallik, 
g‘araz,  rashk  ramzi.  Sariq  rang  ko ‘pincha  hiyla, 
beburdlik,  munofiqlik,  yolg‘on  va  sotqinlik  ramzi 
sifatida ishlatiladi. Qadimda bu kohinlar va yuqori 
a m a ld o rla r  ra n g i,  b o y lik   va  u l u g i i k   ram zi 
san alg an .  X ito y d a   h o zirg i  k u n g a c h a   u   buyuk 
hokimiyat belgisi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda 
Y e v ro p a d a   o ‘r t a   a s rla rd a n   b o sh la b ,  u  isnod, 
tahqirlanish  ramzi,  h ar  qanday  «karantin»  rangi. 
Sariq shlyapalar- qarzdorlar belgisi, plashdagi sariq 
halqalar-yahudiy tam g'asi, sariq -  fohishalik rangi, 
«sariq uy» -  telbalar uyi.
Yashil 
-   xotirjam ,  m o ‘tad il,  orom   beruvchi; 
yumshoq,  yoqimli  va  yaxshi ta ’sir  qiluvchi  orom  
ta a s s u r o tin i  y a ra ta d i.  U n g a   b a ’zi  x o tirja m  
xushmuomalalik,  b a ’zida huzur, hatto sinchkovlik 
x o s.  0 ‘z  m o h iy a tig a   k o ‘r a   « so g ‘lo m   ran g »  
assotsiatsiyalar:  o ‘simlik,  dala,  o'rm on,  gullagan 
tabiat, b a ’zida dengiz.  Bahor, pishiqchilik, yoshlik, 
s o flik ,  h a y o t,  q u v o n c h ,  um id  ra m z i;  b o sh q a  
to m o n d a n   h a ra k a ts iz lik ,  q a ttiq   y e r  ram zi. 
Yashilning ta ’sirchan tusi rang turiga ju d a bog'liq. 
S a rg ‘im tir-y ash il-k asalm an d ,  serjah l,  um idsiz, 
b eb u rd ;  k o ‘kish-yashil  -   vazm in,  n a z o k atlilik  
ramzi.
Ko‘k  -  sovuq, xotirjam, jiddiy, vazmin, hatto u 
t o i i q   jilv a d a   beriladi:  od d iy ,  tin ch ,  g ‘am gin, 
m a ’yus,  jid d iy ,  m u shkul,  ta k a b b u r;  q an d ay d ir 
m a h o b a tg a   ega.  O su d a   u y g ‘u n lik   ta sa v v u rin i 
yaratadi.  X ayolotga  va  o ‘ylashga  m oyil  qiladi. 
Asosiy  assotsiatsiyasi  -   osm on,  t o g i a r   ortidagi 
uzoqliklar,  dengiz,  k o il a r ,  oqshom .  A badiylik, 
p o y o n siz lik   ram zi.  S o d iq lik ,  ish o n c h   ran g i. 
R o m a n tik la rd a  
o rz u la r, 
oliy 
m a q s a d la r, 
ishonchning  suyukli  ramzi.
Binafsharang. 
Bu  ra n g d a   asosiysi  -   qizil  va 
k o ‘kning  qaram a-qarshi  xarakterlari  birikuvi;  bu 
yerda  o'ziga xos  nouyg‘unlik,  ichki  noxotirjamlik 
mujassam.  T a ’sirchan  tusi:  qizil  ustunlik  qilganda
-  ulug'vor, teran, hayajonli, ko ‘k ustunlik qilganda
-   qayg‘u,  g‘am ,  m a ’yuslik.  A gar  u  to ‘q  b o is a  -  
g'amgin, dilgir, yorug* b o is a -n a z o k a t, rahmdillik,
52

---

nafislik.  B inafsharang  m otam   va  tav b a-tazarru  
ramzi hamdir.
Neytral ranglar. 
Iliq ham, sovuq ham  bo ‘hnagan 
ranglar nazariy neytral ranglar hisoblanadi. Ammo 
oxirgi paytda bu termin aniq ranglarni belgilashda 
foydalanilm oqda:  qora,  kulrang,  oq,  sarg‘ish  va 
jigarrang.  Neytral  ranglar  nazokatli  hisoblanadi, 
m odom iki  ulardan  foydalanganda  asosiy  u rg ‘u 
dizayn,  bichim va arxitekturaga qaratiladi.
N eytral  ranglar e’tiborni jalb   qilmaydi.  Inson 
faktura  va  mohiyatiga ahamiyat qaratadi.  Neytral 
ra n g la rn i  k a tta   x o n a la rd a   va  k a tta   m iq d o rd a 
ishlatgan  yaxshi.  U   o ‘z-o ‘zicha  q an d ay   yaxshi 
b o is a ,  boshqa  neytral  ran g lar  bilan  birikkanda 
ham  xuddi  shunday.  U lardan  yaxshi  fon  chiqadi, 
negaki ular asosiy rangni kuchaytiradi, m ana nima 
uchun qora rang qizil bilan biriktirib ishlatilishining 
sababi.
Oq rang 
hech qanday pigmentsiz, odatda tozalik, 
halollik,  yangilik,  bokiralik,  orom   va  sofdillik, 
shuningdek,  yuqori  sifat  bilan  assotsiatsiyalanadi.
B o‘yoq  m agazinida  b o ig a n   odam   biladi:  oq 
rangning ju d a   k o ‘p   tu rla ri  m avjud.  A g ar  yuza 
k o ‘k im tir-oq  bilan,  q o ‘shni  yuza  s a r g im tir -o q  
bilan   b o ‘yalsa,  fa rq   d a rh o l  k o ‘zga  tash lan ad i. 
Birinchi  turdagi  rang  baland  qoya  m uzliklarini, 
ikkinchisi  dengiz  durini  eslatadi.
O q  ran g n in g   z a ru r  tu rin i  tan lash   qanchalik 
qiyin  b o im a sin ,  u  doim o  kishi  ongida  oddiylik 
bilan  b o g ian ad i.
O q   ra n g ,  b u   -   h am m a  v a q tla rn in g   klassik 
t o ‘x ta m i.  A m m o  b a ’z id a   oq   ra n g   salb iy  
assotsiatsiyalarni  ham   bildiradi,  m asalan,  yolg‘on 
va m agiubiyatning oq  b ayrogi.  O q  rang haddan 
oshirilsa,  tozalik  va  kasalxona  m uhiti  yaratiladi. 
A g a r  siz  oq   ra n g n i  hech  q a n d a y   b ezak siz 
ishlatsangiz,  sizning kiyimingiz xuddi  bir martalik 
tarelk a  yoki  sta k a n   kabi  arzon  va  oddiy  b o iib  
ko'rinadi.  A gar siz vannaxonani  sovuq  ko'kim tir- 
oq  rang  bilan  bo'yasangiz,  siz hech  qachon  issiq 
d ush  ta g id a   h a m   isim aysiz.  L ekin  b a ’zid a  oq 
rangning fazoni kattalashtirish xususiyati ju d a q o ‘1 
keladi. Oq  ko'ylak  har kimni ham   q a t’iy diyetaga 
o'tqiza oladi. Ammo salbiy assotsiatsiyalarga  ham 
ahamiyat  berish  kerak.
Kulrang  -  
k lassik   n e y tra l  ra n g .  U   ham m a 
ranglam ing tasvirini  ko'rsata  oladi.  Bu  fon uchun 
eng  yaxshi  rang hisoblanadi.
U   xolis  konservativ,  a n ’anaviy  va  ziyolilikdan 
d arak beradi.  Kulrangning neytralligini bir qancha
tekislash uchun uni ozgina qizil yoki sariq qo'shish 
bilan «isitish», yashil yoki ko‘k q o ‘shib «sovutish» 
mumkin.
Tabiatda issiq kulrang granitda, sovuq kulrang 
esa to g ‘ jinslarida uchraydi. Zamonaviy texnologiya 
y u tu q la ri  p u s h ti  y o k i  la v a n d a s if a t  tu s la rd a , 
shuningdek, boshqa qiziq ranglarda olish imkonini 
beradi.  K um ush,  m etallning  kulrangi  boylikdan 
dalolat.
T o ‘q  kulrang -  jiddiy  tadbirkorning o'ziga xos 
belgisi.  K ulrang  salbiy  x ab arlar  beradim i?  Juda 
kam .  K ulrang  eski,  zerikarli  va  k o ‘rimsiz  b o iib  
tuyulishi  m um kin.  A m m o  boshqa  neytral  yoki 
yorqin  ra n g la r  bilan  birikuvida  kulrang  kuchli, 
g'ayratli,  latofatli va  go'zal  b o iib   ko'rinadi.
Qora  rang  -  
x u sh b ich im lilik ,  n afislik   va 
shahvoniylik bilan a n ’anaviy assotsiatsiyalashadi:  u 
shaharlarda yashaydigan zamonaviy ayollar kiyimida 
asosiy  rang hisoblanadi.  A yollar  ko'pincha  ishga 
aloqador  uchrashuvlarga qora kostumda boradilar.
H a r  q an d ay   rasm iy  q a b u l  q o ra   sm oning  va 
kichik  qora  k o 'y lak   -  yutuqli  variant.  Q o ra  ich 
kiyim,  aftidan,  qora  rang xavf-xatar  bilan  b o g iiq  
b o i g a n i   u c h u n   h am   ju d a   sh a h v o n iy   b o i i b  
ko'rinadi.
Q ora  rang -  tun  va  o iim  rangi, jodugarlik  va 
qora jo d u  rangi,  noqonuniy harakat  (qora  bozor) 
rangi, tahqirlanganlik (qora  ro'yxat) va quvg'inlik 
(qora  qo ‘y) rangi.  Maqol  va matallarda qora  rang 
ko 'p in ch a  q o'rqinch,  g 'azab   va  tushkunlik  bilan 
a s s o ts ia ts iy a la n a d i.  Q o ra   ra n g   a d o v a t  va 
taqiqlanganlam i  buzishga  olib  boradi.  Rassomlar, 
modelyerlar va dizaynerlar m uhitida qora rang juda 
ilg arid an   m ash h u rlik k a  erish g an ,  m odom iki  u 
doim o  taqiqlarning  buzilishini  bildirgan.  Va ju d a 
tez  q o ra   rang shunchalik  yom on  b o iib   chiqdiki, 
tez o rada u yaxshi bo'lib qoldi.
Q o ra  rang  boshqa  ran g lar  bilan ju d a   yaxshi 
b irik ad i,  zam onaviy  kishiga  y an a  n im a  kerak? 
Buning  ustiga  qora  rang xushbichim  qiladi.  Qora 
ran g   doim o  kuch,  h u k m ro n lik   va  nafis  diddan 
dalolat.  Bu  umum an  xavfsiz  tanlov.
Fizik  assotsiatsiyalar:
-  salohiyat  (engil,  og'ir,  fazoviy,  ezuvchi);
-   h a r o r a t  (iliq ,  so v u q ,  issiq ,  m u zd ek , 
kuydiruvchi);
-   fakturaviy  (yum shoq,  q attiq,  silliq,  tikanli, 
g'adir-budir,  sirg'anchiq);
-  akustik  (tinch,  shovqinli,  noaniq, jarangdor, 
musiqali);
53

---

-   fazoviy  (tu rtib   chiqqan,  ichkari  kirgan, 
chuqur,  yuzaki).
Ta’sirli  assotsiatsiyalar:
-   pozitiv  (quvnoq,  yoqimli,  tetik, jonli,  lirik);
-   negativ  (g'am gin,  lohas,  zerikarli,  fojiali, 
yurakni  ezadigan);
-  neytral (xotirjam, muvozanatlashgan, befarq). 
N atija  shundayki,  bizning  nutqimizdagi  har
qanday  sifat  biror  rang  yoki  rang  birikmasiga
muvofiq keladi, ular o‘z o'm ida assotsiatsiyalarning 
keng koiam ini  yuzaga keltiradi.
Ranglar idrok qilishning subyektiv va obyektiv 
xususiyatlariga  ega.  U lar  insonda  tu rli  ruhiy 
reaksiyalarni  chaqiradi.  Subyektiv  xususiyatlarga 
milliy omil  (irq,  etnik  guruh),  regionning  madaniy 
an’analari, kishining yoshi, jinsi, madaniy darajasi, 
mutaxassislik  faoliyati  turi,  subyektning  ruhiy- 
asabiy  tuzilishi  xususiyatlari kiradi.
Rang afzalligi
Qanday  rang  afzal  ko‘riladi,  qanday  ranglar 
bo sh q alard an   k o ‘p roq  yoqadi?  H am m aga 
yoqadigan yoki yoqmaydigan  ranglar  bo‘lmaydi.
Ranglar bahosini  qo‘yishga  ranglaming idrok 
qilish turi ta ’sir ko'rsatadi.  Ranglami  idrok qilish 
tu rla ri 
haqidagi 
tad q iq o tla rn in g  
asosiy 
xulosalaridan  biri  aynan  shundan  iboratki,  rang 
afzalligi masalasi murakkab va turli-tuman, negaki 
ra n g la r  tu rli  jih a td a n   bah o lan ish i  m um kin. 
0 ‘sim liklarning  yashil  barglari  g o'zal,  ammo 
insonning yashil tishlari xunuk. Rang tusi, material, 
rang yuzasi -  bularning  hammasi  uning bahosiga 
ta’sir  etadi.
Qanday rang ko‘proq yoqadi -  qizilmi, sariqmi, 
yashilm i  yoki  k o ‘k?  Savolni  b unday  q o ‘yib 
boim aydi.  Aniq  ko‘rsatish  kerak,  qanday  holda, 
qaysi  obyekt  b ilan   b o g iiq   h o ld a,  qanday 
sharoitlarda,  kim  uchun,  rangning  qanday  tusi 
(y o ru g 'lig i,  rang  tu si  va  to ‘yinganligi).  Biz 
ko 'rdikki,  rang  tusi  o'zgarishi  bilan  rangning 
emotsional va ifodaviy ahamiyati qanchalik kuchli 
o 'z g a ra d i.  R an g lam in g   y u q o rid a  keltirilgan 
em otsional  ta ’siri  xarakteristikalari  yuzasidan 
gapirildiki,  u lar  aniq  bevosita  aham iyat  kasb 
etmaydi,  shunday  b o isa-d a,  turli  tadqiqotchilar 
ko'rsatmalaridan  sezish  mumkinki,  ko‘p  hollarda 
va  turli  sharoitlarda  aham iyatni jalb   etadigan 
jihatlar mavjud.
T o ‘yingan  qizil  ran g   faol,  g‘ay ratli  deb 
xarakterlanadi. Pushti, demak, sal oqartirilgan qizil 
nafis  deb  sifatlanadi;  toza  to'yingan  sariq  quyosh 
yorug'ligi,  iliqlik  bilan  assotsiatsiyalanadi;  kir 
yashilsifat-sariq 
yiring, 
kasallik 
bilan 
assotsiatsiyalanadi.  Shubhasiz, agar to'yingan qizil 
yoki toza  sariq  rang yoqsa,  xuddi  shunday  pushti 
yoki  yashilsifat-sariq  yoqadi  degani  emas.  Bir 
am erikalik  tadqiqotchi  olti  rang  bilan  tajriba 
o‘tkazdi:  qizil,  to ‘q  sariq,  sariq,  yashil,  k o ‘k,
binafsharang.  Ulardan har birini u uch tusda oldi: 
t o ‘yingan,  o ch artirilg an   va  t o ‘qlashtirilgan. 
Hamma bu ranglami u 235 talabaga ko‘rsatgan va 
ularni  baholashni  so’radi.  demak,  qaysinisi  eng 
k o ‘p  yoqayotgani,  qaysinisi  ikkinchi  o ‘rinda 
turishi,  qaysinisi  uchinchi  va  hokazo.  M a’lum 
b o 'ld ik i,  o lti  t o ‘yingan  ran g lard an   qizili, 
ochartirilgan  ranglardan  ko‘ki  ko‘proq  yoqadi. 
T o ‘yingan  ranglarda  ham   va  t o ‘qlashtirilgan 
ran g lard a  ham   oxirgi  (oltinchi)  o ‘ringa  sariq 
qo‘yildi (u  hammadan  kam  yoqadi),  ochartirilgan 
ranglar orasida esa u to‘rtinchi  o'rinni  oldi, oxirgi 
ikki o‘rinda yashil va to‘q sariq qoldi. Ba’zi ranglar 
yuza materialiga,  fakturasiga  alohida  ta ’sirchan. 
Bu  birinchi  galda  sariq  rangga  tegishli.  Sariq 
baxm al,  ipak  va  ayniqsa,  atlas  go‘zal  b o iish i 
m um kin,  lekin  sariq  m ovut  yoki  sa riq   kigiz 
ko‘pincha noxush  taassurot  uyg‘otadi.  To'yingan 
sariq  rang yorqin  bo‘yoqda juda yaxshi  ko‘rinadi 
va  xira,  nursiz  bo‘yoqda  yomon  ko'rinish  oladi. 
Ranglar,  gapning  rangli  qog‘ozning  kichik  bir 
b o ‘lagi 
yoki 
fa sa d la r 
b o ‘yog‘i 
ustida 
b o ray o tg an ig a 
bogSliq 
ravishda 
turliçha 
baholanadi.  Kitob muqovasida juda  go‘zal  bo iib  
ko'ringan rang, agar u bilan xona devori bo'yalsa, 
beo'xshov bo‘lib  ko'rinishi mumkin.  Bunday dahl 
bilan ayniqsa,  me’mor hisoblashishi  kerak, chunki 
ranglaming  tanlanishi  (tajribaviy  ishlarda  ham, 
hayotiy amaliyotda ham) odatda kichik namunalar 
ustida olib boriladi.  Bunday hollarda ranglar bino 
devorlaridagidan  boshqacha  taassurot  uyg‘otadi. 
M e’m oriy  b o 'y ash larn in g   asosiy  xususiyati 
shundaki,  ularda  ranglar ju d a  k a tta   maydonni 
egallaydi.  Shuning  uchun  h ar  qanday  me’m or 
rangga  nisbatan  o‘zida  «masshtablilik»  hissini 
paydo qilishi kerak, demak, har qanday rang katta 
yuzada  va  borliq  m uhitda  qanday  k o ‘rinishini 
tasavvur  qila  olishi  lozim.  K ichik  m asshtabli
54

---

yuzalarda to ‘yingan ranglar (qizildan tashqari) ular 
k a tt a   y u z a la rn i  e g a lla g a n d a   o ‘z  jo z ib a s in i 
yo‘qotadi,  kam  to ‘yingan  ranglar  esa aksincha.
Ich k i  b o ‘y o q la rn in g   a lo h id a   x u su siy a ti 
s h u n d a k i,  in so n   x o n a d a   b o i g a n   b u tu n   v a q t 
davomida bu rangni k o'radi va uning ta’siri  ostida 
b o ia d i. D em ak, ichki bo ‘yoqlar rangi insonga uzoq 
t a ’sir  k o ‘rsatadi.  R angga  uzoq  v aq t  qarash  ham  
uni  b ah o lash g a  t a ’sir  k o 'rsa tu v c h i  o m illard an  
hisoblanadi.  K o ‘z  yu g u rtirib   chiqishda  yoqqan 
rang,  unga  uzoq  v aq t  q arag an d a  yoqimsiz,  xira 
bo‘lib ko'rinishi mumkin. Ammo maxsus tajribalar 
k o 'r s a td ik i,  y o ru g 1  ra n g la r  o ‘z  tu s in i  uzoq 
q a ra g a n d a   k am ,  to 'y in g a n   v a   t o ‘q  tu s la r  esa 
k o 'proq  yo‘qotadi.  Shunday  qihb,  to'yingan  yoki 
to ‘q  ranglar  qisqa v aq t qaraganda  och  ranglarga 
nisbatan ko ‘proq yoqishi, uzoq vaqt qaraganda esa 
afzallik yorug*  rang  tom onga  o 'tis h r mumkin.
X onaning  vazifasi  ham ,  albatta, ju d a   muhim. 
K o ‘pchilik  to'planishi  uchun  m o ijallan g an   zalni 
bo'yashda yoqadigan rang, dam  olish xonalari yoki 
y o to q x o n a la rd a   n o m a ’q u l  b o i i b   k o ‘rin ish i 
mumkin.
1.  O datda eng  yoquvchi  ranglar -  qizil,  yashil 
va  k o ‘k.  A yniqsa,  k o ‘p ro q   k o ‘k  ra n g   birinchi 
o‘rinda  turadi.
2.  S ariq  va  sarg ‘im tir-yashil  ra n g la r  o d a td a  
boshqalaridan kam roq yoqadi,  ular  doim afzalligi 
b o ‘yicha  tuzilgan  ro 'y x atn in g   oxirgi  o 'rin la rid a  
tu r a d i. 
Bu 
d a lil 
k o 'p in c h a  
sh u  
b ila n  
tu sh u n tirilad ik i,  sariq   ran g   ozgina  kirlanish  va 
x ira la n is h la rg a ,  s h u n in g d e k ,  b o 'y a la y o tg a n  
xomashyosi  va  bo'yash  texnikasiga nisbatan juda 
ta ’sirchan.
3.  K o ‘p   ta jrib a la rd a   to 'y in g a n   ra n g la r  kam  
to'yinganlardan  afzal  k o ‘rilgan.
Biz  b o la la rd a g i  ra n g   a fz a llik la ri  h a q id a  
anchagina  aniq  m a’lum otlarga egamiz.  U lar yash, 
bolalar  bog'chasi,  m aktablar  va  shu  kabi joylarni 
b o ‘yash  vazifasi  b ilan   b o g iiq   m uhim   qiziqish 
paydo  qiladi.  A sosiy  ah am iy atn i  quyidagilarga 
qaratish  kerak:
1.  R an g lar  b o lad a ju d a   erta  kuchli  qoniqish 
hissini uyg'ota boshlaydi, u hamm a rangli, yorqin, 
ola-chipor narsalarni yaxshi  ko ‘radi.
2. Bola doimo to'yingan ranglam i afzal ko ‘radi. 
Xira, s o ig 'in , kulranglar uning uchun kam  jozibali 
b o iib   ko'rinadi.
3.  B olalar uchun  rangning  yangiligi  k atta  roi 
o'ynaydi.  T a s a w u r  qilaylik,  qaysidir  uch  rangni
bola doimiy ko ‘radi.  A gar ularga biror yangi rang 
qo ‘shilsa,  bu  to ‘rtinchi  rang -  faqat  o ‘z  yangiligi 
tufayh  bola  uchun  eng jozibaligi  b o ia d i.  Bu jihat 
bilan  bolalarga  m o ija lla n g a n   xonalarni  b o'yash 
u c h u n   ra n g la r  ta n la sh   m asalasin i  h a l  e tish d a 
hisoblashish kerak b o ia d i.
4.  B olalarning  sevgan  rangi  -   qizil  rang.  Bu 
a fz a llik   h a m m a   ta d q iq o tc h ila r  to m o n id a n  
ta ’kidlanadi.  Bu narsa ju d a  kichik yoshdan  (hatto 
1 yoshgacha) kuzatiladi va taxm inan 8-9 yoshgacha 
ju d a mustahkam xarakter kasb etadi. Shundan so‘ng 
afzal  r a n g la r  s ifa tid a   b o s h q a   ra n g la rn i  h am  
k o ‘rs a tis h   m u m k in .  S h u n i  q o ‘sh im c h a   q ilish  
kerakki, deyarli doimo bolalar qizil rangni aytishni 
bosh q alard an   (q o ra  va  o q d an   boshqa)  ilgariroq 
o ‘rganishadi. Shunday taxm in ham borki (lekin uni 
t o i i q   isbotlangan  deb  b o im a y d i),  b o lalar  qizil 
ra n g n i  b o sh q a   x ro m a tik   ra n g lä rd a n   ilg a riro q  
ajratadilar.
5.  Bolalar och ranglarni yaxshi ko ‘radilar.  Ikki 
kulrangdan  ular doim  ochrogini  tanlaydilar.  Ikki 
kam   to ‘yingan  ranglardan  ochini  tanlab,  to ‘qini 
ra d   qilad ilar.  A m m o  to 'y in g a n   x ro m a tik   rang 
o 'z in in g   kam   yorqinligiga  qaram ay,  oq   va  och 
kulrangga nisbatan jozibaliroq  ko'rinadi.
6.  K o 'p g in a   k u z a tu v c h ila r  b ir   y o sh g ach a 
b o ig a n  bolalarda qora rangga salbiy munosabatni 
eslatib  o'tadilar.  Buni  isbotlangan deb  bo'lm aydi, 
ammo, shubhasiz, bolalar k atta yoshda qora rangni 
y o q tirm a y d ila r,  u  d o im   ra n g la rn in g   afzalligi 
bo'yicha qilingan ro'yxatning oxirgi o ‘m id a turadi.
Rangning obyektiv  xususiyatlari  va  ular paydo 
qiiadigan  ta ’sirlar.
1.  R a n g   q a n c h a lik   to z a   v a   y o rq in   b o i s a , 
insonning undan ta ’sirlanishi shunchalik aniq, jadal 
va  barqaror  b o ia d i.
2.  M u ra k k a b ,  k a m   to 'y in g a n ,  o 'r t a c h a  
o ch lik d ag i  ra n g la r  ju d a   xilm a-xil,  b e q a ro r  va 
nisbatan  kuchsiz ta ’sirlanish paydo  qiladi.
3. 
In s o n  
h a r o r a t, 
v a z n  
v a  
to v u s h  
assotsiatsiyalaridan bir xil ta ’sirlanadi. Turli guruh 
k is h ila ri  ra n g n in g   bu   s ifa tin i  a so s a n   b ir   xil 
baholaydilar.
4.  T u rli  m a ’n o li  a ss o tsia tsiy a la rg a   sirli 
kechinmalar va his  qilish  organlari  faoliyati  bilan 
b o g ia n u v c h i  t a ’m   sezish,  h id   bilish  v a   ru h iy  
assotsiatsiyalar  kiradi.  H atto   bir-biriga eng yaqin 
kishilarda ham  ta ’sirlanish turlicha boiishi mumkin.
5.  T o ‘q  qizil  ra n g la r  to z a   h o ld a   h am   tu rli 
ta ’sirlanish  paydo  qiladi.  B oshqa  ra n g la r  bilan
55

---

birikishda  to‘q  qizil  rangni  yanayam  kuchli idrok 
qilish  yuzaga  keladi.
6. 
Sariq  va yashil  ranglar  ko‘proq  turli-tuman 
assotsiatsiyalarni  yuzaga  keltiradi.  Bu  shu  bilan
bog‘liqki, tabiatda ular qolganlaridan boyroq namoyon 
boigan. Tuslardan har biri bizning ongimizda predmet 
yoki hodisaning  m aiu m   holati  bilan  bogianadi, 
assotsiatsiyalaming boyligi ham shundan.
3.6.  TURLI  DAVLATLARDAGI  RANG  AFZALLIKLARINING  BA’ZI UMUMIY
XUSUSIYATLARI
Osiyo va Uzoq Sharq
Sharq dizayni va  rang politrasi haqida gapirib, 
biz,  alb atta,  vazminlik  va  oddiylikni  ta ’kidlab 
o ‘tamiz: yumshoq, xira bo‘yoqlar va iliq, dimyoviy 
kolorit.  Darhol  o ‘rmonlar  rangi  yodga tushadi  -  
sarg‘imtir,  nozik  qora,  xira  oq  va  och  sariq,  ko‘k 
rangli  nil  bo‘yog‘i,  mis  va  oltin  rangi,  xitoycha 
qutichalarning  qizil  laki,  bam buk  barglarining 
yashil  rangi  va  gullagan  o lchalarning  pushti 
gulbarglari.  Siz  iqror  boiganingizdek,  Sharqda 
ranglarning juda  xilma-xillari  ishlatiladi.
T ash q i  dunyoga  allaqachon  yuz  ochgan 
Y aponiyada, 
endigina 
dunyoga 
yuz 
ko‘rsatayotgan,  hali  bunday  kuchli,  tashqi ta ’sirni 
k o 'rm a g a n   X itoydagidan  ra n g la r  butunlay 
boshqacha  ishlatiladi.  C hu q u rro q   qarasangiz 
kifoya,  sizga  qadimiy  an’analar  va  begona  ta ’sir 
birikuvining  ajoyib  qiyofasi  nam oyon  b o ia d i. 
Yaponiya  dizayn  va  rang sohasida  ajoyib  yuksak 
didi bilan ajralib turadi. Bu mamlakatda ko‘p asrlar 
davom ida  ran g d an   foydalanishga  b o ig a n  
y ondashuvlar  takom illashgan.  A yollar  o ‘z 
y oshlariga  b o g ii q   holda  m a ’lum  rangdagi 
kiyimlami  kiyadilar.  Yosh,  turmushga  chiqmagan 
q izlar  o d a td a   nozik,  pastel  tu slari  -   p u sh ti, 
shaftolirang va  och  sariq  ranglarda  kiyinadilar. 
Yoshi katta, oilali  ayollar qora va och jigarrangda 
kiyinadilar.  Ulaming buvilari  esa  to‘ylarida  qora 
kimano  kiyganlar.  Ba’zida  kiyim rangi  insonning 
huquqiy  holati  va  sotsial  ahvoli  haqida  xabar 
beradi. Y aponlar avvalgidek ba’zi ranglami m aium  
holatlar  bilan  bogiaydilar.  Q ora  rang  tantanali 
qabulga ketayotgan katta yoshdagi ayollarga to‘g‘ri 
keladi.  X olalar,  onalar  va  buvilar  doimo  etak 
aylanasida  och jigarrangli  bezagi  b o ig a n   qora 
kimanoda boiganlar (oilaviy gerbli butunlay qora 
kimano to'ylar uchun emas, dafn marosimi uchun). 
Kelinlar  esa  zamonaviy  ruhda  doim  oq  kimano 
kiyganlar.  Qizil va  oq -  yapon milliy bayrog‘ining 
rangi  baxt  va  omadni  ifodalaydi,  shuning  uchun 
ularni bayramlarda qoilash mumkin. Sochiqcha va
to ‘yda  mehm onlarga  sovg‘a  qilinadigan  k atta 
boim agan sovg'alarni ko‘pincha qizil (yoki pushti) 
va  oq  qog‘ozga  o‘raydilar.  Shu  ranglarning  o‘zi 
b o sh q a  ta n ta n a la rd a ,  m asalan,  yangi  ofis 
ochilishida  ham  ishlatiladi.  Qachonlardir,  ancha 
ilg ari, 
d u ra d g o rla r 
yangi 
uy 
qurishni 
boshlayotganlarida,  oila  qurilish  maydonchasiga 
kelgan va yangi uy poydevoriga, ichiga baxt uchun 
guruchli  non lar  va  kul  solingan  qutichalarni 
joylashtirganlar. Bularning hammasi qizil-oq rasmli 
m atoga  o'ralgan.  T o‘q  qizil  rang  Y aponiyada 
imperator oilasining an’anaviy belgisi hisoblangan.
O datda,  binafsharangi  nozik,  lavanda  tusida 
boiadi. Imperator oilasining a ’zolari har doim ham 
bu  tusli  kiyimni  kiym aganlar,  amm o  rasmiy- 
ommaviy marosimlarda  sulola  ramzi  hisoblanadi. 
Yaponiyada rangning qoilanishi yil vaqtiga bogiiq 
holda  o ‘zgaradi.  Q ora  kim anoni  hech  qachon 
yozda  kiym aydilar,  a g ar  t o ‘yga  yoki  dafn 
marosimiga  borishga  to‘g‘ri  kelib  qolmasa.  Issiq 
k u n lard a  yapon  ayollari  m ehm ondorchilikda 
salqinlik  berib  tu ru v ch i  ran g d ag i  kiyim lam i 
kiyishadi.  K ulrang  tus,  fil  suyagi  rangi  va  och 
jigarrangni  katta  yoshdagi  ayollar  xush  ko‘radi, 
yosh  qizlar esa  och  pushti  va nafis  moviy rangda 
kiyinadilar.  Ranglarning  mavsumiy  o'zgarishlari 
faqat kiyim-kechakka emas, bezak jihatlariga ham 
ta’sir etadi.
Qizil  rang,  bu -  to‘y-marosimlarining imtiyozi. 
Kelin  uzun,  to ‘kis  qilib  bezatilgan,  hamma  yog‘i 
tilla ip bilan tikilgan, uzun yengli qizil ipak ko‘ylak 
kiyadi.  Ammo  an ’ana  kashtada  boshqa  yorqin 
bo‘yoqlarni ham ishlatish huquqini beradi. To‘yga 
taklifnomalar  qizil  kartochkalarda  yaltiroq  yozuv 
bilan  bosib  chiqariladi  va  qizil  k o nvertlarda 
jo'natiladi.  Marosimga  kelgan hamma mehmonlar 
tillarang  vinetkalar  bilan  bezatilgan  k atta  qizil 
qog‘ozga  imzo  chekishlari  kerak.
Xitoyda  ham   xuddi  Y aponiyadagidek  rang 
ko'pincha  xalq  afsonalari  bilan  b o g iiq   b o ig a n

---

muhim  ahamiyat  kasb  etadi. Insonga  omad  tilash 
uchun, unga qat’iy ma’lum rangdagi gullarni sovg‘a 
qilish  kerak.  K o‘pincha xitoy akvarel  rasmlarida 
tasvirlanuvchi  pushti,  qizil  va  to ‘q   rangdagi 
piongullar omad, sog'lik va ravnaqni bildiradi. Qizil 
rang pushti  bilan  birikib,  yangi  yil  bayramlarida 
an’anaviy foydalaniladi. Pushti rang yorqin, quyuq 
yoki  aksincha,  gullagan  olxo'ri  yoki  shaftoli 
gulbarglarining nafis  tusida  boiishi  mumkin. Agar 
siz o‘n besh yil oldin Xitoyga borganingizda,  rang 
jihatidan u yerda sizga ancha zerikarli boiardi. Hozir 
esa vaziyat umuman o'zgardi.
Rivojlanish va tashqi dunyo  bilan aloqalaming 
kengayishi  rangning  ishlatilishiga  ham  o ‘z 
tuzatishlarini  olib  kirdi.  Birinchi  navbatda  bu 
bolalar  kiyimiga  tegishli.  Endi  X itoyda  rang 
peshqadamligi  palitrasining  ranglarini  ko‘rish 
mumkin.  Uni ayniqsa,  Xitoy  yoshlari  sevadilar. 
Shanxay,  bu -  Xitoy  Sharqining Pariji,  tez orada 
Xitoy modalarini  rasm qiluvchisi bo‘Ub qoldi.  Bu 
yerda mahalliy  modelyerlar modalari  namoyishi 
doimiy  o ‘tkazib turiladi.  Shuni  ta’kidlash joizki, 
bu kiyimlarning rang gammasi Yevropa va Amerika 
palitrasidan  hecham  farq  qilmaydi.  Xitoyliklar 
yorqin ranglami  xush  ko'radi,  qanchalik  yorqin 
bo'lsa,  shunchalik yaxshi.
Bir  necha yil  aw al Xitoy  buyumlari  AQShda 
qiyinchilik bilan sotilardi. Bunday holat xitoyliklar 
o‘z  mahsulotlari  rang  gammasini  amerikaliklar 
didiga moslashtirgunlaricha  davom  etdi.
Angliya qolgan butun dunyoga uzoq vaqt kuchü 
ta’sir  ko‘rsatdi.  Tabiiyki,  butun  dunyoga  ta’sir 
o ‘tkazib,  Angliya  madaniyati  boshqa  -   Xitoy, 
Hindiston, Afrika va Amerika madaniyatiga javob 
ta’sirini  o'tkazmay qolishi  mumkin  emas.  Agar 
Angliyaning kiyim, mebel va uyni bezatishdagi rang 
palitrasi  rivoji  tahlil  qilinsa,  shu  narsa  ayon 
b o iad ik i,  am alda  planetam izning  butun 
madaniyati  unga  o‘z ta’sirini  ko'rsatgan.  Lekin, 
shuncha  ixtirolarga  qaram ay,  Angliya  juda 
an ’anaviy  davlat-rasmiyatchilik  va qishloqcha 
oddiylik diyori  b o iib   qoldi.  Bugunda  Angliya 
tabiiy,  toza ranglarga qiziqishning yangi toiqinini 
boshdan  kechiryapti.  Londondagi  magazinlarni 
aylansak,  XVIII  asr rang  gammasiga  qaytishni 
yaqqol ko'ramiz,  Bo'yoqlar va interyer jihozlarini 
ishlab  chiqaruvchi  uyushmalar aholi  kayfiyatini 
tushunib,  uylarni  bezatish  uchun  edvardian, 
viktorian  va  georgian uslubida  mahsulot  ishlab 
chiqara  boshladi.
Siz o ‘z uyingizni vaqt ruhi bilan hamohanglikda 
jihozlamoqchi boisangiz, interyerning har qanday 
predmetini, bo‘yoqlar, gulqog'ozlar, hattoki kirish 
eshiklarini topishingiz mumkin. Angliyada bo‘g‘iq, 
pastelrang  gammasidarjcj.yiijish. an’anaviy  qabul 
qilingan.  Inglizlar  qadimdan  tuslarni  mamlakat 
iqlimiga  xos  tb ‘q  ko‘k,  kulrang, jigarrang  va 
sarg‘ish  tuslarni  yoqtiradilar.  Agar  siz  Buyuk 
B ritaniya  uchun  a n ’anaviy  b o ig a n   rangdagi 
mashinani  sotib  olmoqchi  boisangiz,  to‘q  yashil 
«Yaguar»ni  tanlang.  Qizil «Ferrari» orolda ko‘zni 
qamashtiradi.  Albatta,  hamma  inglizlarni  ham 
an’anaviy va konservativ  deb hisoblash noto‘g‘ri 
boiadi.
Angliya yoshlari rang bilan munosabatga dadil 
kirishdilar.  Oltmishinchi  yillarda  Kemabi-Strit 
ranglari  neytral va bo‘g‘iq  boigan.  Bir necha yil 
ilgari bu yerda yorqin, tiniq ranglari butun dunyo 
podiumlarini 
egallagan britaniyalik modelyer Trishi 
Gildning  matolari  paydo  bo‘ldi.
Fransiyaning, 
ayniqsa, 
uning  janubiy 
viloyatlarining rang palitrasi,  ingliz  gammasiga 
butunlay  qaram a-qarshi  im pressionistlarni 
to'lqinlantiruvchi Provans  va moviy  qirg'oqning 
im pressionistlarni  to iq in lan tiru v ch i  yorqin 
kishilarni  millionlab  yorqin,  to'yingan,  tiniq 
tuslardan  foydalanishga  ruhlantirishda  davom 
etmoqda.
Ammo Parijga yaqinlashgan sari rang gammasi 
o'zgaradi.  Parij  haqida  o'ylaganda  biz  dunyo 
modasi  markazini,  yangi  stil  va  yangi  ranglar 
manbaini  tasavvur  etamiz.  Nega  bundayligini 
tushunish  uchun  qirol  Lyudovik  XIV  davriga 
qaytish  kerak.  0 ‘z taxtini  himoya qilish uchun u 
dvoryanlarni nima bilandir mashg'ul qilib qo'yish 
kerak,  degan  qarorga  keldi  va aristokratlarni 
deyarli butun vaqtlarini Versaldagi saroy yaqinida 
o'tkazishga  m ajbur  qildi.  Lyudovik  tashqi 
ko‘rinishga  katta ahamiyat berdi,  shiming uchun 
o‘sha  davr  zodagonlarining modaning  haqiqiy 
quliga  aylanishlari hayron qolarli emas.  Bugungi 
kunda Parij  butun dunyoga o‘z modalarini qat’iy 
o‘tkazishda davom etyapti. Garchi Parij kutyurlari 
(ruhoniylari) o‘z modellarida rang lideri gammasi 
ranglarini ishlatish imkoniyatini  unutmasalar-da, 
Parij ayollari bu ultramoda tuslaridagi kiyimlarni 
kamdan-kam  kiyadilar.  Shanel  va  uning  kichik 
qora ko'ylagi vaqtlaridan Parij ayollari uchun qora 
rang sevimli boiib qolmoqda. Zamonaviy ishchan 
shahar ayoli kamdan-kam boshqa neytral rangdagi

---

kostumlarni  kiygan  holda,  asosan  qora  rangda 
y u rad i.  Am m o  uning  kiyim ida  hech  qachon 
b o ‘y o q la r r  xilm a-xilligi  v a  hash am d o rlik  
boMmaydi.
Italiyada  Fransiyaning janubidagidek,  O 'rta  Yer 
dengizining tiniq palitrasidan foydalanadilar.  Yorqin 
quyosh va iliq iqlim tabiiy holda italiyaliklami yorqin 
bo'yoqlar va  tuslarga  rag‘batlantiradi.  Ta’mi  o‘tkir 
Italiya  oshxonasi,  shuningdek,  bu  odamlarning 
jo‘shqin  temperamenti  haqida  unutmang.  Vatikan 
bo‘ylab yuring,  oltin, qimmatbaho to‘q qizil ranglar 
hukmdorligini  ko'rasiz.  Shu  narsa  ayon  boiadiki, 
hatto  katolik  Italiyaning  boy  rang  palitrasiga  o‘z 
hissasini  qo'shgan.
Iqlim ,  o ‘rab   tu rg an   ta b ia t,  o ‘rm on  va 
d aryolarning  m o ‘lligi  P arijdagidek  yorqin 
bo‘lmagan quyosh nemislaming bo‘g‘iq, dunyoviy 
bo‘yoqlarga  ishtiyoqlarini  izohlaydi.
G erm aniyada  qancha  uzoq  yashasangiz,  siz 
uchun nemislaming yashil va jigarranglar birikuvini 
yoqtirishlari  ayon  b o ia d i.  Ammo  nemislaming 
sinchkovligi  va  mas’uliyatliligi  ularga  yangi  rang 
ko‘nikmalarini  ham  egallashlariga  yordam  berdi. 
Boshqa  ran g larn i  ham   q o ‘llash  lozim ligini 
tushunib,  u lar  o ‘z  q a ro rla rin i  am alga  oshira 
boshladilar. Frankfurt aeroporti bo'ylab yursangiz, 
sizni  turli-tuman  ranglar, jum ladan, juda  yorqin 
tusdagi  ko'rinishlar  hayratga  soladi.
Skandinaviya.  Norvegiya,  Shvetsiya,  Daniya va 
Finlandiya  aholisi ju d a  k o ‘p  vaqtini  quyoshsiz
0
‘tkazadi,  chunki  ularning  mamlakati  shimolda 
joylashgan.  Dunyoning bu qismida rangdan  tabiiy 
yorugiik  yetishmovchiligini  kompensatsiya  qilish 
uchun foydalanadilar. Och va yorqin Skandinaviya 
rang  gam m asi  shim oliy  qiyofaning  aksi 
hisoblanadi. Skandinaviyaliklar oq rangli terisi, och 
rangdagi  sochlari  va  moviy  ko'zlari  bilan  ajralib 
turadilar.  Shved  bayrog‘ini  eslang:  yorqin  ko‘k 
fo n d a  sariq  xoch.  Bu  davlat  xalqi  rangdan 
qanchalik  q o ‘rqm ay  foydalanishlarini  darhol 
tushunasiz.
Amerika  Q o‘shma  S h tatlarig a  odam lar 
dunyoning  hamm a  chekkalaridan  yig'ilganlar. 
Tabiiyki,  ular  o‘zlari  bilan  o‘z  rang  an’analarini, 
shuningdek,  h ar  bir  yangilikka  intilishni  olib 
kelganlar.  Kiyim-kechak,  m atolar,  predmetlar -  
atrofda  hamma  narsa  Afrika,  Sharq,  O 'rta   Yer 
dengizi  va  viktorian  politrasining  ta ’sirini  ifoda 
etadi.  Y er  yuzida  AQSh  m adaniyatiga  ta ’sir 
ko'rsatmagan  madaniyat  yo‘q.
Shuningdek,  m a'lum   bayram  va  marosimlar 
bilan bogiiq qat’iy rang assotsiatsiyalarini kuzatish 
mumkin.  Q ora  va  to ‘q  sariq  ranglar  -   Xellouin 
belgisi.  qizil  va pushti avliyo Valentin kuni,  yashil 
avliyo  Patrik  kuni  belgisi.  Ammo  mamlakatning 
turli  shtatlarida  ranglarni  turlicha  q o ila sh la ri 
m um kin.  Iliqroq  iqlim   jo y d a  yashovchi 
amerikaliklar  ancha  och  ranglarni  qo'llaydilar. 
Sovuq  sh ta tla r  aholisi  to ‘q  ran g larn i  afzal 
ko‘radilar.
0 ‘rta Osiyo. O ‘zbekiston
K o ‘p  asrlar  davom ida,  qadim   d av rlard an  
bizning  kunlargacha  0 ‘rta  Osiyoda  me’morchilik, 
dizayn,  kiyim  va  boshqa  so h alard a  rangning 
qo‘llanilishiga bo'lgan qarashlar yuzaga keldi. Buni 
P an jik en t,  V araxsha,  B uxoro,  Sam arqand, 
Toshkent  va  0 ‘rta  Osiyoning  boshqa  mashhur 
madaniyat yodgorliklari misolida kuzatish mumkin.
0 ‘rta   Osiyo  va  ju m lad an ,  0 ‘zbekiston 
me’morchilik,  ornament va  dizaynda  rang  iqlim- 
ta b ia t  sh a ro itla rid a n   kelib  chiqqan  holda 
qo‘llaniladi.  0 ‘zbekiston  iqlimi  qat’iy kontinental, 
quruq,  subtropik,  kun  davom ida  h aroratning 
keskin 
0
‘zgarib  turishi, juda  yorqin  quyosh  nuri 
va  «chilla»  vaqtidagi ju d a  issiq  ob-havo  bilan 
xarakterlanadi.  Shuning  uchun  me’morchilik  va 
dizaynida  y o rqin,  t o ‘q,  k o n tra st  birikm alar 
qoilaniladi. Bu, eng aw alo, shu bilan izohlanadiki,
inson  ko‘zi  uni  tabiatda  o‘rab   turgan  ranglarni 
idrok  qilishga  o‘rganadi.  0 ‘zbekiston  tabiati  esa 
yorqin  b o ‘yoqlarga  boy.  Y o rq in ,  k o n trast 
ran g larn in g   q o ‘llanilishi  qadim gi  m adaniy 
yodgorliklardayoq  kuzatiladi.  Masalan,  Pozoriq 
qo‘rg‘ondan  topilgan  gilamga  o'xshash  matodagi 
sherlar  tasvirini  olaylik.  Matodagi  sher  sariq,  yoli 
k o ‘k,  to ‘q jigarrang  yoki  qizil.  Eramizning  III 
asrid ag i  qadim gi 
y o dgorliklar, 
m asalan, 
T u p ro q q a l’a   saroyi  yorqin  rang  va  oltin 
qo'llanilgan  boy  haykaltaroshlik  bezaklariga  ega. 
Tuproqqal’a rang-tasviri  loy suvoq ustidan yelimli 
mineral  bo‘yoqlarda  bajarilgan.  Ranglari  -   oq, 
qora,  yashil,  qizil,  to‘q,  moviy.
0 ‘zbek 
m e’m oriy 
ornam enti 
doim o 
m am lakatning 
sh a h a r 
hunarm andchilik, 
dehqonchilik va  yarim  ko'chmanchi aholisi  badiiy
58

---

madaniyati elementlarini o ‘z ichiga oigan murakkab 
tarkibli  yaxlitlikdan  iborat  b o ig a n .  0 ‘zbekiston 
m e’moriy omamentikasi rivojining oliy bochqichlari 
eramizning I-III  asrlari,  o ‘rta  asrlar V I-V III,  IX -
X III asr boshlari, X IV -X V II asrlarga to ‘g‘ri keladi. 
Bu  davrlar m e’moriy  ornam enti ikki asosiy  stilda 
b o ig a n :
a )  m a h a lliy   a n tik   v a   k e c h k i  a n tik   s a n ’a t 
(eramizgacha VI — eramizning VIII asrlari);
b) musulm on o ‘rta  asrlari (IX -X IX  asrlar).
Birinchisi qadim gi Eron, qadimgi Hind va grek-
rim  om am entikasi shakl va rang gammasiga yaqin. 
Ikkinchisi o 'rta  asrdagi Eron-Kavkazorti, O lrta  va 
Y a q in  
S h a rq n in g  
b o s h q a  
m a m la k a tla ri 
ornaraentikasiga yaqin. Lekin bularning hammasida 
0 ‘zbekiston m e’m oriy  ornam enti  qadim da  ham , 
o‘rta  asrlarda ham  o ‘ziga xos b o ig an .
0 ‘simliksimon  ornam ent  alohida roi  o ‘ynaydi. 
Bu m e’moriy yodgorlikning tabiiy m anbalar bilan 
b o g iiq lig in i  y a n a   b ir  b o r  tasd iq lay d i.  G ullar, 
n o v d a la r  va  b a rg la r  ta s v iri  k o 'p r o q   s h a r tli 
xarakterga  ega,  u lard a  fantaziya  elem enti  y o ‘q, 
u la rn in g  
ra n g ig a  
k e ls a k , 
m a v ju d  
ran g  
uyg‘unliklariga ju d a  yaqin.
Q adim da va ilk o ‘rta  asrlarda m e’morchilikdagi 
ranglar muam mosi b o ‘ysunuvchi-mute xarakterga 
eg a  b o i g a n .  X IV -X V II  a s r la rd a   q u rilish  
xomashyosi texnologiyasi, naqsh chizish nazariyasi 
va nisbatlar haqidagi fan bilan bir qatorda muhim 
ahamiyatga  ega b o ig an .
Rang hamm a  davrlar  ornament san’atida katta 
aham iyat  kasb  etgan.  T arixning  m a’lum   davrida 
uning  aham iyati  oshdi.  T u rli  d a v rla rd a   rangga 
b o ig a n   qiziqishning  sabablarini  k o ‘rsatish  qiyin, 
buni m oda yoki did bilan b o g iab  b o ‘lmaydi.  Rang 
m asalasi  kun  talab id an   kelib  chiqqan  h o ld a  hal 
etilgan.  F aqat tarixiy yuksalishda san’a t rivojidagi 
kundalik  voqea-hodisalar o'ziga xoslik kasb  etadi, 
u la r  b o sh q a  v o q e a -h o d isa la r  b ila n   ta q q o s la b  
ajratiladi  va nega bunday b o id i,  boshqacha emas, 
degan  savolni  tug'diradi.
A gar  0 ‘rta   Osiyo  m e’m orlari  rang  palitrasini 
spektm ing  yetti  asosiy ranglari  -  qizil,  to ‘q  sariq, 
sariq, yashil, moviy,  k o ‘k va binafsharanglari bilan 
ta q q o s la n s a ,  X I I - X I I I   a s r la rd a   m e ’m o riy  
bezaklarda spektming chap qismi, so‘ngra keyingi 
asrlard a  o ‘ng  qismi  hukm ronlik  qilganini  sezish 
qiyin emas.
Bu yerda qadimgilarning qizil, to ‘q sariq va sariq 
ra n g la r ,  k e y in c h a lik   k o ‘k ,  y a sh il,  b in a f-
sharanglarining qoilanilishini  ularning m o ‘jizaviy 
a h a m iy a ti  b ila n   tu s h u n tiris h g a   m oyil  tu rli 
nazariyalarga  m u ro jaat  qilishga  z a ru ra t  borm i? 
Chamasi, m a’lum ranglarga b o ig a n  qiziqishning siri 
rangli simvolikada.  Yaqin vaqtlardagi ba’zi dalillar, 
masalan,  qishloq  qo ‘rg‘onlari  tashqi  devorlarining 
qizil rangga bo'yalishi, predmetning u  yoki bu shartli 
tanlangan rangga bo'yalishi bilan b o g iiq  qandaydir 
ju d a   qadim gi  tasavvurlar  sabablidir.  A m m o  xalq 
ijodining  qadim gi  shakllari  ram zi  m e ’m orchilik 
tarixiga  toiiqligicha tarqalmaydi.
Insonning  estetik  hissiyoti  rivojining  qaysidir 
bosqichida  moviy,  k o ‘k,  binafsharanglar janubda 
ju d a yuqorida,  shimoldagiga qaraganda ancha to‘q 
bo ‘lib k o ‘rinadigan  osmon  rangi bilan  o ‘xshatilgan 
deb tasaw ur qilish mumkin. Sariq, jigarrang -  loy va 
pishiq  g ‘isht  rangi  -  yer bilan  o ‘xshatilgan.  Qizil 
quyosh  bilan,  oq -  tungi m ash’al,  oy va yulduzlar 
b ila n   asso tsiatsiy alan g an .  A m m o  b u   ham m a 
o'xshatishlar adabiy xarakterga ega.  U lar me’morlar 
xay o llarig a  o ‘x sh atish   va  n is b a tla r  y o rd am id a 
me’morchilik mo‘jizalarini tasvirlovchi Sharq shoirlari 
tasawurlariga xizmat qilgan. Usta-quruvchilar doimo 
binoning amaliy vazifasi, uning maishiy, assotsial va 
estetik funksiyasi  bilan hisoblashganlar.  M e’morlar 
g'oyasi ko'proq bezatish bilan ishlarining texnika va 
texnologiyasiga yo‘naltirilgan.
B in o la rn in g   q o p la m i  v a  b e z a k la rid a   uzoq 
vaqtgacha xom   g ‘isht,  pishiq  g'isht,  terrakota  va 
oq   y o k i  b o ‘y a lg a n   g a n c h ,  z a rh a l,  d e m ak , 
axrom atik  tu slar — oq,  kulrang,  q o ra,  xrom atik 
ran g lard an   fa q a t  qizil,  t o ‘q  sariq,  sariq  ranglar 
h u k m ro n lik   qilgan.  S irlashm ng  pay d o   b o iis h i 
bilan,  birinchi  n a v b a td a   oson  tay y o rlan ad ig an  
moviy  rangdagi sirli koshinlar gumbazlar yuzasini 
(M arvdagi  X II  asrga  tegishli  S anjar  m aqbarasi) 
qoplashda  qoilanilgan.
K eyingi  a srla r  u la r  rang  gam m asi  rivojining 
rang-barang k o ‘rinishini  beradi.  X IV  asrning  70- 
y illa rig a c h a   o q ,  k u lra n g ,  k e y in c h a lik   k o ‘k, 
binafsharang va  to ‘q  binafsha-jigarranglar  bilan 
«m oviy  stil»  k o ‘p   ta r q a la d i.  R a n g la rn in g   bu 
gamm asi  sirlangan  o 'ym akor  terrak o ta  texnikasi 
rivoji bilan chambarchas b o g iiq . D astlabki qadam a 
m ozaika  (M exnadagi A bu  Said  m aqbarasi)  o ‘sha 
gamm a bilan boshlangan,  30-yillardan  esa qizil  va 
yashil ranglam i ham  o ‘z ichiga oladi. X IV  asr oxirgi 
ch o rag i  -   XV  asr  b o sh la rid a   q a d a m a   m ozaika 
yodgorliklarida moviy va ko ‘k tuslam ing ustunligi 
yo ‘q.
59

---

Q adam a ko‘p  rangli mozaikaning tarqalishidan 
o ‘ym akor ganchdagi k o ‘p  ranglili ilgariroq yuzaga 
keldi.  K o ‘p  rangli  o ‘ym akor  suvoq  Sultoniyadagi 
Uljeytu  (1307-1313)  va  K umadagi  Imoz zoda Ali 
ib n   J a ’fa r  (1301-1339)  m a q b a la rid a   d a stla b k i 
q ad am a  m ozaika  bilan  birga  ishlatilgan.  U ning 
b o ‘yoq ranglari -  sarg ish , qizil, moviy,  to ‘q sariq, 
jig a rra n g   va  qizil  u stalarn i  q iziqtirgan  ran g lar 
palitrasining  kengligini  k o ‘rsatadi.  A gar  qadam a 
m ozaikani  oq-ko‘k  va  moviy tuslardan  boshlagan 
b o is a la r,  chamasi  bu keyinchalik  bartaraf etilgan 
texnik  qiyinchiliklar  oqibatidir.
Shirinbekaoqo, Tum an oqo maqbalari, Oqsaroy 
saroyboshining  ajoyib  rangin  q adam a  naqshlari 
m e’m oriy  talab lard an  -   pann  va  hoshiyalam ing 
joy lash g an   o ‘rni  va  sh a ro itla rd a n   kelib  chiqib, 
b a ’zan  iliq,  b a ’zan  sovuq  tuslar  bilan  ishlangan. 
Moviy rang gumbazlami qoplagan. XV asr ham da 
X V I  a sr  b irin ch i  yarm i  m o z a ik alarid a  sh a ffo f 
siming moviy tusi davom etadi.  Bu bilan qora, iliq 
k o ‘k,  to ‘q   sariq-sariq  tuslarga  qiziqish  b o g ia n ib  
ketadi.  Bu vaqtda  tabiiy  xomashyolam ing pushti 
koshin, och qizil yoki sariq terrakota, kulrang-ko‘k 
m arm arning rang gammasining kiritilishi maqsadga 
muvofiq b o ‘ldi.  Bu bilan rang palitrasi jo ‘shqinlik, 
to iiq lik ,  uyg‘unlik  kash f etdi.
M ay o lik ad a  o 'z ig a   xos  xususiyatlar:  u  ham  
k o ‘k, moviy, tez o rada och sariq va zarhal, ozgina 
qizil ranglardan boshlanadi.  80-yillardayoq Qusam 
sag'anasi  mayolikasi  ko ‘k  tusning sariq-moviy va 
zarhal  ranglar  bilan sirH naqshda eng mukammal 
birikm ani berdi.
X IV  
a s r  o x ir la rid a n   yu z  y illik   d a v o m id a  
mayolikada oq, moviy va ko ‘k  ranglardan tashqari 
to ‘q-qizil va g'ishtin-qizil ranglar keng qo'llanilgan. 
Naqshli mayolikada to ‘q ko ‘k zarhal bilan, relyefli 
naqsh  texnikasida  oltin  bilan  kundal ju d a   yaxshi 
u y g ‘u n la s h a d i.  X V I  a s r  ik k in c h i  y a rm id a  
binafsharang, ko ‘k  xira, och yashil va oq ranglardagi 
« A b d u llax o n »   d e b   a ta lu v c h i  m a y o lik a   p ay d o  
b o ‘ldi.  R an g   k o lo riti  u sta   rassom larning  ijodiy 
ilhomlanish davri XVII asr birinchi yarmiga to ‘g ‘ri 
keladi.  Abdulazizxon madrasasidagi turli rangdagi 
m ozaika  v a   rang-tasvirli  m ayolika  bu   davrdagi 
yangi  jo n la n ish n i  aks  e ttira d i.  X VI  a srd a   hali 
tu s la rn in g   x ira la sh ish i  b ila n   b ir  v a q td a  
b o ‘y o q la rn in g   xilm a-xilligi  k o ‘rin a d i.  R an g li 
q o p lam an in g   d a stla b k i  d av ri  «m oviy»  ra n g la r 
sifatida nam oyon b o ig a n  b o is a , XVII asrni «sariq- 
yashil» stili davri deyish mumkin. Bu davrda sariq-
yashil  rang  bir  qarashda  q a t’iy,  ochiq  tus  oigan 
b o is a , bir qarashda limon-sariq va xira yashil tusga 
o ‘ta d i. 
B u la rn in g  
h am m asi 
q o p la m a  
m ateriallarn in g   sifati  pasayishi  va  rasm larning 
siyraklashishi  bilan  birga yuzaga  keladi.
Shunday  qilib,  X IV -X V III  a srla r  m e ’m oriy 
yodgorliklarida spektr o ‘ng  tom onining  ustunligi 
ju d a shartli va nisbiy. Qurilish texnikasi va qoplam a 
material  texnologiyasining  rivoji  rang  gammasida 
hal  qiluvchi  aham iyatga  ega  b o id i.  A m m o  davr 
estetik didining shakllanishi,  uning u yoki bu rang 
gammasiga  «moyilligi»  boshqa  omillar  bilan  ham 
b o g i i q   b o i g a n .  U la rg a   biz  m a h a lliy -ta b iiy  
muhitning  b a ’zi umumiy  sharoitlarini  kiritamiz.
Sirlangan g ish tlar, mozaikalar va koshinlaming 
yorqin  bo'yoqlari  atm osfera  sharoitlari,  ularning 
yoritilishi,  yil  fasllariga  b o g iiq   holda  o ‘z  tusini 
doim o  o 'z g a rtirib   tu ra d i.  0 ‘chib  ketm aydigan 
bo‘yoqlar janub quyoshi nurlari ostida jilvalanadi, 
yaltiraydi.
E rta la b k i  v a   o q sh o m d an   oldingi  y o r u g i ik  
kunduzgidan  farq  qiladi.  Botayotgan  quyoshning 
qizil  nuri  bilan  yoritilgan  qizil  detallar  yanayam 
qizilroq,  yashil  rang  va to ‘q  yashil  ranglar deyarli 
q o ra  b o iib   ko ‘rinadi.  Bo‘yalgan  y o ru g iik   rangh 
yuzaga tushib, kutilm agan taassurotni beradi. T o ‘q 
s a r iq -s a riq   y o ritis h   (a tm o s fe ra   s h a r o iti  yoki 
atrofdagi  rang  aksidan)  me’moriy bo'yoqlar  xira, 
moviy,  k o ‘k  v a  binafsharang  nurlar  bunda  singib 
k e ta d i  (s u n ’iy  y o ru g ‘d a   o rn a m e n tn i  a jr a tib  
boim aydi).  Ammo  rangli yorug‘lik  bilan  yoritish 
rang tuslarini kuchaytirishi ham  mumkin:  ularning 
kontrasti  y o ru g iik   ostida  kuchayishi  mumkin.
M a ’lum ki,  o q   fondagi  qizil  o rnam ent  yashil 
rang bilan yoritilganda yashilsifat tus oigan  fonga 
nisb atan   deyarli  q o ra   b o i i b   k o 'rin a d i.  Y orqin 
q u y o sh li  k u n d a   g ‘is h tin   b in o la r  o ra s id a g i 
y o d g o rlik la rn in g   ran g li  b e zak lari  x ira   b o i i b , 
yashillik  bilan  o ‘ralgan  yodgorliklarning  rangli 
bezaklari esa kontrast b o iib  ko‘rinadi. Bezaklarda 
atrofdagi binolar rangiga o'xshash to ‘q  sariq, sariq 
tuslarning ishlatilishi moviy, ko ‘k va binafsharang 
nurlam i singitib yuboradi, qizil xiralashadi, oq esa 
qizgish-sariq  tus  oladi.  H atto k i  yodgorlik  atrofi 
hech  q anday  ro l  o ‘ynam asa  ham ,  nish alard ag i 
y o ru g iik   bo ‘yalgan  b o iib  k o ‘rinadi.
Shunday qilib,  rangli  om am entning b o ‘yalgan 
y o r u g i i k  
b ila n  
y o ritilis h i, 
en g  
av v alo , 
yodgorliklarni  qiziqarli  qilib  ko'rsatuvchi  tuslar 
«o‘yini»ni  yuzaga  keltiradi.
60

---

Kombinatorikadan amaliy mashg‘ulotlar. Misollar
4-vazifa
Turli fakturalarni qoilab, badiiy kompozitsiya yaratish
49

---

4-vazifa 
(davomi)
Turli fakturalami qo'llab, badiiy kompozitsiya yaratish
Kombinatorikadan amaliy mashg‘ulotlar. Misollar

---

Rangli kompozitsiya. Tekislikda amaliy m ashg‘ulotlar. M isollar 
1-vazifa
18  ta to‘yingan rangdan iborat rangli spektr asosida palitra tashkil etish (rang aylanasi)
Qízíl-bínafsha 
Binafsha-qizil
Binafsha ^
Binaf$ha-ko‘k 
Ko‘k-binafsha  ф
  , 
Ko‘k  ф
 
Ko‘k-yashil  i(
Qizil
Qizil-to‘q sariq
.  To‘q sariq-qizil
Yashil-ko‘k
• • •
^
 To‘q sariq 
^ p T o 'q  sariq-sariq 
\  
Sariq-to*q sariq 
- 0   Sariq
Sariq-yashil
Yashil
Yashll-sariq
51

---

Rangli kompozitsiya. Tekislikda amaliy mashg‘ulotlar. M isollar
2-vazifa
R a n g la r vazni.  X ro m atik   ran g lam in g   m iq d o riy   x arak teristik alari  hisobi
Sbartli 4x4= 16 sm^ 
modulli qizil к vadrat
Binafsharang к vadrat 
qizil kvadrat 
bilan muvozanatda
\I