Kompozitsiya

Asimmetrik  hajmiy  kompozitsiya  ta k ro rla n m a s 
p la s tik   v a z ifa la rn i  v a   m o d d a la rn in g   m u r a k k a b  
h a ra k a tin i  h al  qilish   ufch un  keng  im k o n iy a tla rg a  
ega.  A g a r  b iz  h a y k a lg a ,  a y n iq s a ,  in s o n   fig u rasi 
tasviriga  e’tib o m i q a ràisa k ,  raualliflar  tu rh  qarash  
n u q talarin i hisobga  oiib.  hajm  shaklini tu rlich a  hal 
qilganliklarini k o ‘ram iz. U la r tom osh ab in  hukm iga 
g o h   o r q a   k o 'r in is h n in g   u m u m iy lik d a   yech ilg an  
s h a k lin i,  g o h   s ilu e ti  b o ‘y ic h a   m u r a k k a b   k o ‘p  
b o ‘g ‘im li  sh a k ln in g   y o n   to m o n   n u q ta la rin i,  goh 
k o ‘p   d etalli  y u z  k o ‘rin ish in i  tu rli  ish lo v   berilgan 
b a r e l y e f   b ila n   t a s v ir l a b   b e r g a n la r .  D e m a k , 
asim m etrik hajm iy kom pozitsiya v ositasida m uallif 
to m o n id a n   y a ra tilg a n   b a d iiy   o b ra z n i  tu s h u n is h  
m u m k in ,  f a q a t   u n in g   a t r o f i d a   h a r a k a tl a n ib ,  
ifo d a la n g a n   p la s tik   m av z u n i  k u z a tis h   m u m k in . 
A s im m e tr iy a   b u t u n   k o ‘p   q i r r a l i li k   v a   r a n g o -  
r a n g lik n i  b e r ib ,  o b r a z n i  k e n g r o q   k o i a m d a  
ifo d a la s h   im k o n in i  y a ra ta d i.  A y n a n  «asim m etrik 
h a jm iy   k o m p o z its iy a n i  b o ‘y s u n d ir is h   y o k i 
kengaytirish,  m u vofiq  fazoga  q o 'y is h   yoki  fazoni 
u n g a   b o ‘ysundirish  m um kin.
0 ‘ra b   tu rg an  fazo hajm iy k om pozitsiyani id ro k  
etishga  faol  t a ’sir  e tad i.  U   a sa m in g   subyektiv  va 
k o 'p i n c h a   v a q tin c h a lik   b a h o s id a   ifo d a la n a d i. 
O d d iy   m isolni  k o ‘rib   chiqam iz:  b og‘n in g   m a rm ar 
haykali.  Yil v aq tlarin in g  alm ashinishi bilan  b o g iiq  
b o i g a n   ra n g   k o lo riti  v a   f a k tu r a n in g   o ‘z g arish i 
h ajm iy   k o m p o zitsiy a   a fz a llik la rin i  id ro k   e tish d a  
k a t t a   t a f o v u t  y a r a ta d i.  S h u n in g   u c h u n   a y rim  
k o m p o zitsio n   v a zifala rn i  h a l  e ta   tu rib   h ajm n in g  
m u h it  b ilan ,  u n in g   p lastik asi,  k o lo riti,  fa k tu ra si, 
y o ritilis h i  b ila n   o ‘z a ro   a lo q a s in i  in o b a tg a   o lish  
zaru r.
H a jm iy  
k o m p o z its iy a n in g  
a f z a llik la r in i 
a n iq la sh d a  m u h im   ro l  o 'y n a y d ig a n   y an a  b ir jih a t 
m avjud.  B u -  h ajm n i  o 'r a b   tu rg an   fazoga  kiritish 
m uam m osi.  H ajm   o g ‘irlik,  m a ’no,  g 'o y ag a  ega.  U  
fro n tal  kom pozitsiyaga q a rag a n d a  k o ‘p ro q  real va 
se z ila rli.  U n i  q o ‘y ish ,  o sish   y o k i  jo y la s h tir is h  
m um kin.. S huning u ch u n , aytaylik, h a jm  v a  tekislik 
t o ‘q nashuvi  eng  m aq b u l  q a ro r  topishi  u ch u n   ham  
m u allif to m o n id a n   a n iq   o 'y la n g a n   b o iis h i  kerak. 
A g a r  ra n g -ta s v ir  a s a rin i  a tro f-m u h itd a n   a so sa n  
ra m k a   v ositasida  ajra tilg an   b o is a ,  ay n an   shuning 
o ‘zi m u h it t a ’sirini cheklasa,  b u n d ay  h o ld a  hajm iy 
k o m p o ts iz iy a   o 'z ig a   n is b a ta n   a t r o f  d u n y o   bilan  
b ir g a   m a v ju d lik d a n   i b o r a t  b o i g a n   b o s h q a c h a  
m u n o s a b a t,  b o sh q a c h a   y o n d a sh u v n i  ta la b   etadi. 
H a jm d a  bajarilgan  a sa r u ch u n   asos  ra m k a   o 'rn id a
15

---

x iz m a t  q ila d i.  U   -   o ‘z   p r i n s i p la r i   b o ‘y ic h a  
jo y la s h tirilg a n   m u s ta q il  h a jm iy   k o m p o z itsiy a n i 
a tr o f  fa zo d a n   a jra tis h g a   y o rd a m   b eru v ch i  t o ‘siq 
b o 'lib   h am   xizm at  qiladi.
B ir  q a n c h a   j o iz   v a r ia n tla r n i  ta h lil  q ila m iz . 
T e k is lik   h a jm n i  y u z a g a   k e ltir d i.  H a jm   u n d a n  
c h iq q a n d a y   v a   h a jm g a   s h u   g ‘o y a ,  «yer»  g ‘oyasi 
s in g is h i  k e r a k .  Y o k i  h a jm   te k is lik k a   g o 'y o k i 
t a s h q a r i d a n   tu s h g a n ,  u   te k is lik d a   p a y d o  
b o i m a g a n ,   b a lk i  
k i r it i lg a n .  B u n d a y   h o ld a  
h a jm n in g   p l a s ti k   m a v z u s i  u s tu n lik   q ila d i.  U  
tekislikka  g o ‘yoki  o q ib   tushib,  b u   bilan  un i  o ‘ziga 
b o ‘y s u n d ir a d i.  L e k in   h a jm n i,  u n in g   p l a s ti k  
m av z u sin i  u s h la b   tu ris h g a   q o d ir  b o i g a n   z a r u r  
tekislik  m iqdorini  yechim dan  kelib  chiqqan  h olda 
h a r   g a i  y a n g it d a n   q id ir is h   k e r a k .  H a jm iy  
k o m p o z its iy a d a g i  ta g lik   tu r lic h a   r o i  b a ja r is h i 
m um kin:  h ajm g a  k a tta   a h am iy a t  b erib ,  yechim ni 
d av o m  ettirishi,  hajm  v a  tekislik  o ra sid a  « k o 'p rik »  
vazifasini bajarishi,  g ‘oyani rivojlantirib va hajm ga 
jam lab , «yer» g'oyasini ifodalashi kerak. B oshqacha 
v a ria n tla r h am  b o ia d i. M asalan, hajm  suvda, hajm  
h a v o   fa z o sid a .  B u  k o m p o z its io n   to 'q n a s h u v la r  
yechim iga shakl ustida, im ing p lastik  yechimi,  rang 
x u su s iy a tla ri,  fa k tu ra si,  y o ritilish i  u stid a   ishlab, 
erishish m um kin.
H a jm iy   k o m p o z its iy a d a   r a n g   b ila n   is h la s h  
tekislikdagi  ish d an   k o ‘p  jih a td a n   fa rq   qiladi.  Bu 
y e r d a   f a q a t   r a n g n in g   to m o s h a b in g a   fizik   v a  
psixologik  ta ’sirinigina  em as,  ra n g n in g   hajm dagi 
ishini  h a m   in o b a tg a   olish  m uhim .  Biz  bilam izki, 
ra n g la r  b o ‘rtib   ch iq q an   va  ichkariga  k irg an ,  o g ‘ir 
v a   y e n g i 1  b o i a d i .   B u n in g   h a m m a s in i  h a jm iy