holatga kelishi mumkin. Bunga chizmada A mahsulotni misol qilib olish mumkin,
qaysiki u pishirish jarayonidan keyin sotishga tayyor holatga keltirilgan. Boshqa
mahsulotlarda esa ajralish nuqtasidan keyin ularni
sotish uchun tayyor holatga
keltirish uchun yana qo‘shimcha ishlov berishga zaruriyati bo‘ladi va bunday
hollarda ishlab chiqarish yana boshqa jarayonlarda davom etadi. Chizmada
mahsulot dasttaval
qorishtirish jarayonini
o‘tab so‘ngra
pishirish jarayoniga
o‘tkazilgan.
Undan ajralish nuqtasida V, S va D mahsulotlar alohida ajralib ularga
ishlov berish uchun boshqa-boshqa jarayonlarga o‘tkazilgan. Ajralish nuqtasidan
keyin alohida olingan mahsulotlarga qayta ishlash uchun amalga oshirilgan
xarajatlar
bo‘lingan xarajatlar
deb ataladi.
Chizmadagi
Yopish jarayoniga
o‘tkazilgan mahsulot qayta ishlanadi, ya’ni
yana
material,
mehnat va ustama xarajatlar amalga oshiriladi (bu bo‘lingan xarajatlarni
tashkil etadi) va bu jarayon yakunlangandan so‘ng mahsulot upakovka jarayoniga
o‘tkazilgan va unda ishlovlar amalga oshirilib
V mahsulot
olingan, qaysiki u
sotish uchun tayyor holatga keltirilgan.
Ajralish nuqtasidan keyin mahsulotning bir qismi boshqa
qorishtirish
jarayoniga
o‘tkazilgan (oldingi qorishtirish jarayonidan farq qiladi).
Mahsulot
ushbu jarayonda ishlov olgandan so‘ng
muvofiqlashtirish jarayoniga
o‘tkazilgan.
Undan
C tayyor mahsulot
hamda
Z ikkilamchi mahsulot
olingan.
Mahsulotning yana bir qismi ajralish nuqtasidan keyin
to‘yintirish jarayoniga
o‘tkazilgan. Bu jarayondan D tayyor mahsulot va unga nisbatan kichik qiymatga
ega bo‘lgan Y ikkilamchi mahsulot olingan.
Ishlab chiqaradigan qo‘shma mahsulot korxonaning tijorat faoliyatida
asosiy rolni
o‘ynaydi. Ikkilamchi mahsulot esa asosiy mahsulotni ishlab chiqarish
jarayonida yuzaga keladi. Ikkilamchi mahsulotni aniqlash bo‘yicha
asosiy mezon
bo‘lib uning narxini asosiy mahsulot narxiga taqqoslash asosida aniqlangan
natijalar hisoblanadi.
Qo‘shma va ikkilamchi mahsulotning odatdagi ishlab chiqarishdan farqli
tarafi shundan iboratki, birinchisini ikkinchisidan ishlab chiqarishning ma’lum bir
nuqtasiga kelgunga qadar identifikatsiya qilish mumkin emas. Shu bois, ushbu
ajralish nuqtasiga yetgunga qadar xarajatlarni alohida mahsulot turlariga olib
borish imkoni bo‘lmaydi. Ajralish nuqtasiga yetgundan keyin alohida mahsulotlar
realizatsiya qilinishi yoki kelgusi qayta ishlashgajo‘natilishi mumkin.
Ikkilamchi mahsulotlarni chiqindi materiallardan farq qilish kerak bo‘ladi.
Qo‘shma mahsulotlar buxgalteriya hisobining muhim
vazifalaridan biri har
bir mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini baholash va unga oid bo‘lgan
axborotlarni ichki va tashqi foydalanuvchilarga taqdim etish bo‘lib hisoblanadi.
Jami mahsulot tannarxi, qo‘shma mahsulot tannarxiga oid axborotlar moliyaviy
hisobotlarda foydalaniladi va soliq hamda boshqa davlat idoralariga taqdim etiladi
hamda boshqaruv tannarx hisobotlarida foydalanadi.
Qo‘shma mahsulot tannarxini baholashdagi muhim masalalardan biri bu
qo‘shma tannarxning alohida mahsulotlarga onson identifikatsiyalanmasligidir.
Qo‘shma tannarx qo‘shma mahsulotlarga taqsimlash tannarx hisoboti standartlari
talablariga muvofiq holda, ya’ni muvofiqlik tamoyiliga
rioya qilingan holda
amalga oshiriladi.
Qo‘shma mahsulotlar tannarxini hisobga olishda ikkita bosqichda amalga
oshirish talab
etiladi:
1.
Ajralish nuqtasidan keyin har bir qo‘shma mahsulot uchun mahsulot
tannarxini
aniqlash (baholash);
2.
Qo‘shma tannarxni qo‘shma mahsulotlarga taqsimlash.
Birinchi bosqichda
amalga oshiriladigan ishlar alohida uslubiyotni talab
etmaydi. Ajaralish nuqtasidan keyin har bir mahsulotga sarflangan material,
mehnat va ustama xarajatlar hisob kitobi yuqoridagi
mavzularda bayon etilgan
tartibda amalga oshiriladi. Shu bois, ushbu mavzuda ikkinchi bosqichda amalga
oshiriladigan ishlar mazmuniga to‘xtalib o‘tamiz.
Qo‘shma mahsulot tannarxi illyustratsiyasini Farington Industrial Products
misolida ko‘rib o‘tamiz. Mahsulotlarning bir guruhi qo‘shma ishlab chiqarish
jarayonidan o‘tadi, qaysiki unda mahsulotlarga yuqori uglerod bosimida ishlov
berilib po‘lat quyiladi. Ishlab chiqarishda to‘rtta
mahsulot olinadi, qaysiki ular
korroziyaga bardoshli va uzoq muddatga chidamli hisoblanadi. Biroq har bir
alohida mahsulot maxsus talablarga javob berishi talab etiladi. Bunday talablarga
jumladan yuqori va past namlik, tempraturaning keskin o‘zgarishi, yuqori
korroziyali muhit va boshqa omillarni kiritish mumkin.
Mahsulotlar miqdori va tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi 1-jadvalda
keltirilgan:
Do'stlaringiz bilan baham: 
