Kompleks birikmalar kimyosi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM 
VAZIRLIGI 
 
Z.M. Bobur nomli 
 ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI 
 
 
Umumiy kimyo kafedrasi 
 
 
 
 
 
 
 
KOMPLEKS  BIRIKMALAR   KIMYOSI FANIDAN 
 
 
(SEMINAR MASHG’ULOTLARI) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ANDIJON-2013 
1-MAVZU. 
Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni 
IYuPAK nomenklaturasi bo‘yicha nomlanishi. 
 Reja 
1. Vernerning ratsional nomenklaturasi. 
2. YuPAK nomenklaturasi bo‘yicha kompleks birikmalarni nomlash. 
3. Ko‘p yadroli komplekslarning nomlanishi. 

---

 
147 
         4. Kompleks birikmalarning   izomeriyasi 
 
 
Birinchi bo‘lib A. Verner koordinatsion birikmalarni nomlash uchun “ratsional 
nomenklatura” yaratdi. Ratsional nomenklatura koordinatsion birikmalarning tarkib va 
tuzilishini aks etdirishi, ya’ni nomi moddaning tabiatiga mos bo‘lishi kerak edi. 
Tuzsimon koordinatsion birikmalarni ikki so‘z bilan, noionogen birikmalarni bir so‘z 
bilan nomlashni taklif etildi. Shuningdek, ammiak -”ammin”, suv - “akvo”, oltingugurt -
”tio”,   OH
-
  -  “gidrokso”, “-O-O-” esa  “perokso”, Cl
-
-  “xloro” va hokazo so‘zlar bilan 
ataladigan bo‘ldi. 
1963 yildan boshlab taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy  va  
amaliy kimyo ittifoqi  (IUPAC)  tomonidan tasdiqlangan.                   
Kompleks ionning nomlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 
1.Ionlarni nomlashda  birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. 
Masalan: 
[Ag(NH
3
)
2
]Br -diamminkumush(I)  bromid; 
K
2
[CuCl
3
]     -kaliy trixloromis(I). 
2. Ligand-anionlar nomiga “-o”qo‘shimchasi qo‘shiladi. Radikallar nomlanishi bu 
qoidaga bo‘ysunmaydi. Neytral ligandlar qo‘shimchaga ega emas. N
2
O  ligand    “akvo”,   
NH
3
 ligand esa ammin deb ataladi. 
3. Ligandlar sonini grek old qo‘shimchalari:- mono-, di-, tri,-tetra-, qo‘yish bilan 
qo‘rsatish mumkin. Agar ligandlar murakkab to‘zilishga ega bo‘lsa, bis-, tris-, tetrakis-
old qo‘shimchalaridan foydalaniladi. Mono-  old qo‘shimchasi ko‘p hollarda tushirilib 
qoldiriladi. 
4. Kopmleks zarrani nomlash uchun avval ligand-anion, ligand-molekulalar 
aytilib, so‘ng markaziy atom ko‘rsatiladi. Kompleks ion formulasi esa bunga teskari 
xolatda, ya’ni avval markaziy ion, so‘ng ligandlar yoziladi. Kompleks zarrani kvadrat 
kavs ichiga olish qabul qilingan. 
Markaziy atomning   oksidlanish darajasini  YuPAK (IUPAC 
International 
Unionon  Pure  and  Applied  Chemictry) bo‘yicha kompleks zarra nomlanishidan oldin 
qavs ichida rim raqamlari bilan ko‘rsatish kerak. Shunday qilib [Co(NH
3
)
5
Cl]Cl 
xloropentanaminkobalt (III) xloridi deb nomlanadi. Bu yerda mono-  old qo‘shimchasi 
tushirib qoldirilgan. 
Agar kopmleks zarra anion bo‘lsa, uning nomi -at qo‘shimcha bilan tugaydi. 
Reyneke tuzi deb ataluvchi NH
4
[Cr(NH
3
)
2
(SCN)
4
] tuzi ammo-
niytetradanodiamminxromat (III) deb nomlanadi. 
SCN
-
  anionining komplekslarida koordinatlanishi oltingugurt atomlari orqali 
bo‘lsa rodanidlar deb ataladi, agarda koordinatlanish azot atomi orqali bo‘lsa, u xolda 
izorodanidlar deb ataladi. 
Bir koordinatsion markazni ikkinchisi bilan bog‘lab turuvchi “ko‘prik” vazifasini 
bajarayotgan ligandlarni atashda ularning oldiga    m- xarfi qo‘yiladi. Masalan;              
                    OH      
[(H
2
O)
4
 Fe          Fe (H
2
O)
4
] (SO
4
)
2  
-di-m-digidrokso-  
                  OH                         oktaakvoditemir (III)  
                                               sulfat .   
Geometrik izomerlarni nomlanishida ularning raqam belgilaridan yoki sis-  va  
trans- terminlaridan foydalaniladi. Masalan; 
                           Cl  
      1
                                                                  
trans-dixlordiaminpal- 
 4       2     H
3
N   Pd    NH
3
   -   ladiy (II) yoki 1,3-dixlor- 
      3                                           diamin palladiy(II). 
                           Cl 
Oktaedrik koordinatsion birikmalarni nomlashda ham raqam belgilaridan va trans-
, sis- terminlaridan foydalaniladi. Masalan; 

---

 
148