Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

 
1.2. Taqsimlangan tizimlarning arxitekturaviy xususiyatlari 
 
Tizimning arxitekturasi deganda, uning komponentlari va ularning bir-birlari 
bila o‘zaro aloqa, ma’lumot almashinuvi uslublarini shakllantirish tushuniladi (1.3 
– rasm).  
Komponent  –  bu  qo‘yilgan  vazifa  doirasida  almashtirish  mumkin  bo‘lgan, 
aniq talab etilgan va taqdim etilgan interfeysli modul bloki. 
Taqsimlangan  tizim  komponentlarining  muhim  funksiyasi  zarur  hollarda 
ularni  almashtirish  imkoniyati  bilan  bog‘langan.  Bunda  komponentlar  orasida 
oraliq  kommunikatsiya,  kordinatsiya  yoki  o‘zaro  ishlash  mexanizmi  sifatida 
tavsiflangan bog‘lovchi tushunchasi kiritiladi. Masalan, bog‘lovchi protseduralarni 
chaqirish,  xabarlarni  yoki  ma’lumotlar  oqimini  uzatish  uchun  vosita  sifatida 
shakllantirilishi mumkin.  
 

---

14 
 
 
 
1.3 - rasm. Taqsimlangan arxitekturali tizimning modeli 
Komponentlar  va  bog‘lovchilardan  foydalangan  holda  arxitektura  stillarida 
klassifikatsiya qilingan turli konfiguratsiyalarni topish mumkin. Hozirgi vaqtgacha 
bir necha  stillar  identifikatsiya  qilingan, ulardan  taqsimlangan tizimlar  uchun  eng 
muhimlari: 
1. Ko‘p sathli arxitektura; 
2. Ob’ektga asoslangan arxitektura; 
3. Ma’lumotlarga qaratilgan arxitektura; 
4. Hodisalarga asoslangan arxitektura. 
Ko‘p  sathli  arxitekturaviy  stil  uchun  asosiy  g‘oya  quyidagicha  talqin 
qilinadi: komponentlar ko‘p sathli ko‘rinishda tashkillashtiriladi, bunda 1.4-rasmda 
ko‘rsatilganidek,  L
i
  sathidagi  komponent  undan  pastda  joylashgan  komponentni 
chaqirish  imkonini  beradi,  lekin  aksincha  emas.  Bu  model  telekommunikatsiya 
texnologiyalarida keng qo‘llaniladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, boshqaruv bir 
sathdan  boshqa  sathga  o‘tadi:  so‘rovlar  ierarxiya  bo‘ylab  pastga,  natijalar  esa 
yuqoriga oqadi [6]. 
Xotira 
Periferiya 
qurilmalari 
Protsessorlar 
Xotira 
Periferiya 
qurilmalari 
Protsessorlar 
Xotira 
Periferiya 
qurilmalari 
Protsessorlar 

---

15 
 
 
1.4 – rasm. Ko‘p sathli arxitekturaning sxemasi. 
Tizimlarning  nisbatan  mustaqil  arxitekturasi  1.5-rasmda  tasvirlangan 
ob’ektlar asosida quriladi. Asosan, har bir ob’ekt komponentga mos keladi va bu 
komponentlar protseduralarni chaqirish mexanizmi orqali bog‘langan. Bu dasturiy 
arxitektura  tizimning  klien-server  struktura  sxemasiga  mos  keladi.  Ob’ektga 
asoslangan  ko‘p  sathli  arxitektura  bugungi  kundayam  ko‘plab  dasturiy  tizimlar 
uchun eng muhim stillarni  shakllantiradi. 
Ma’lumotlarga  qaratilgan  arxitektura  jarayonlarni  umumiy  (passiv  yoki 
aktiv)  repozitariy  orqali  aks  ettirish  mexanizmi  atrofida  rivojlanmoqda. 
Taqsimlangan  tizimlar  uchun  bu  arxitektura  ob’ektga  asoslangan  ko‘p  satxli 
arxitektura  singari  muhim  ahamiyat  kasb  etishini  tasdiqlash  mumkin.  Masalan, 
tarmoq  ilovalarining  holati  taqsimlangan  fayl  tizimlari  asosida  ishlab  chiqilgan, 
bunda  barcha  kommunikatsiya  fayllar  orqali  amalga  oshiriladi.  Shunga  o‘xshash, 
tarmoq  orqali  kirish  mumkin  bo‘lgan  taqsimlangan  tizimlar  sezilarli  darajada 
ma’lumotlarga  asoslangan:  jarayonlar  ma’lumot  uzatish  tarmog‘i  orqali  umumiy 
kirish mumkin bo‘lgan Web servislar yordamida aloqa qiladi. 
Hodisaga  asoslangan  arxitekturada  jarayonlar  1.6-rasmda  ko‘rsatilganidek, 
tarqatilgan, shuningdek, ma’lumotlarni “tashiydigan” hodisalar orqali aloqa qiladi. 
Qatlam  N 
Qatlam  N-1 
Qatlam  2 
Qatlam  1 
So’rov 
Javob 

---

16 
 
 
1.5 – rasm. Ob’ektlarga asoslangan arxitektura. 
Asosiy g‘oya – jarayonlar hodisalarni publikatsiya qiladi, so‘ng bog‘lovchi  
dasturiy  ta’minot  (DT)  faqatgina  shu  hodisaga  kiritilgan  jarayonlardan  javob 
olinishini  kafolatlaydi.  Hodisaga  asoslangan  tizimlarning  asosiy  afzalligi 
jarayonlar zaif bog‘langanligi hisoblanadi. Asosan, ular fazoda bo‘linish kabi bir-
birlari bilan qat’iy aloqada bo‘lmasliklari kerak. 
 
 
1.6 - rasm. Hodisalarga asoslangan arxitektura. 
 
Hodisaga  asoslangan  arxitektura  ma’lumotga  qaratilgan  arxitektura  bilan 
birlashtirilgan bo‘lishi mumkin (1.7-rasm), bu umumiy ma’lumotlar fazosi sifatida 
ma’lum.  Umumiy  ma’lumotlar  fazosining  mohiyati  shuki,  jarayonlar  endi  vaqt 
bo‘yicha  ham  ajratilgan:  ular  kommunikatsiya  joyiga  ega  bo‘lganda  aktiv 
bo‘lmasliklari kerak. Bundan tashqari, umumiy ma’lumotlar fazosi umumiy kirish 
mumkin  bo‘lgan  repozitariya  uchun  SQL  interfeysidan  foydalanadi,  boshqacha 
Ob’yekt 1 
Ob’yekt 2 
Ob’yekt N-1 
Ob’yekt N 
komponent 
komponent 
komponent 
Holatlar shinasi 
Qo’shilgan 
E’lon qilish 

---

17 
 
aytganda, ma’lumotlarga aniq ma’lumotnoma axborotlaridan  emas, balki ularning 
tavsifidan foydalangan holda murojaat etish mumkin. 
Ixtiyoriy  taqsimlangan  tizimlarning  arxitekturaviy  asosi  dasturiy  va  apparat 
komponentlar o‘zaro aloqada va muvofiq faoliyat yurituvchi murakkab kompleksi 
sifatidagi tarmoq hisoblanadi. 
 
1.7 – rasm. Ma’lumotlarga asoslangan arxitektura. 
 
Tarmoq  elementlari  sifatida  tugunlar  (kompyuter,  telefon,  faks  ...), 
kommunikatsiya  qurilmalari,  operatsion  tizimlar,    dasturiy  ta’minotlar  bo‘lishi 
mumkin.  Bunda  na  taqsimlangan,  na  tarmoq  operatsion  tizimlari  taqsimlangan 
tizimlarning to‘liq tavsifiga mos kelmaydi.  
Taqsimlangan  operatsion  tizimlar  mustaqil  kompyuterlar  to‘plamini 
boshqarish  uchun  mo‘ljallanmagan,  tarmoq  operatsion  tizimlari  esa  aniq  bir 
muvofiq tizimni namoyish etmaydi. Kengaytirish imkoniyatining mavjud bo‘lishi, 
tarmoq  operatsion  tizimlarining  ochiqligi,  taqsimlangan  operatsion  tizimlaridan 
foydalanishda  shaffoflik  va  nisbatan  oddiylik  kabi  afzalliklarni  birlashtiradigan 
taqsimlangan  tizimlarni  ishlab  chiqish  imkoniyati  dasturiy  ta’minotning 
qo‘shimcha  sathi  ko‘rinishida  ishlab  chiqilgan,  bu  tarmoq  operatsion  tizimlarida 
apparat  platformalari  to‘plamining  ko‘p  jinsliligini  foydalanuvchilardan  ozmi, 
ko‘pmi berkitish imkonini beradi va taqsimlanish shaffofligini oshiradi.  
Umumiy ruxsat etilgan 
ma’lumotlar 
komponent 
komponent 

---

18 
 
Har  xil  nuqtalarda  dislokatsiya  qilingan  turli  apparat-dastur  platformadagi 
hisoblash  tizimlaridan  tarkib  topgan  hisoblash  muhiti  geterogen  hisoblash  muhiti 
deyiladi. 
TT  lar  asosida  faoliyatni  tashkil  etish  maqsadida  bosqichma-bosqich 
quyidagi masalalar hal qilinadi: 
1)  Tizim  qismlari  o‘rtasida  aloqa  va  malumot  uzatishni  tashkil  etish.  Bu 
ma’noda  dastlab  aloqani  tashkil  etish  protokollari,  hamda  tizim  uzatuvchisi  va 
qabul  qiluvchisi  faol  bo‘lmagan  hollarda  ma’lumotlar  saqlanishini  ta’minlash, 
ma’lumotlarni sinxron va asinxron uzatilishini, hamda aralash ma’lumot oqimlarini 
(audio, video, kompyuter ma’lumotlarini) uzluksiz uzatilishini tashkil etish, boshqa 
ob’ektlardagi protseduralarga murojaat qilish usullari aniqlanadi; 
2) Jarayon va oqimlarning ishlashini tashkil etish. Ushbu yo‘nalish bo‘yicha 
TT  asosida  yechilishi  kerak  bo‘lgan  masala  alohida  jarayonlarga  (ya’ni,  mayda 
masalalarga)  bo‘linadi:  tizim  ostilarining  vazifalari  aniqlanadi  (masalan,  mijoz  va 
server  qismlarida  yechiladigan  masalalr  (jarayonlar)  aniqlanadi),  jarayonlarni 
TTning tegishli kompyuterlariga «migratsiya» qilish muammosi hal qilinadi; 
3)  Nomlash  va  malumotlarni  izlash.  Bu  bosqichda  TT  ning  har  xil  re-
surslariga nom berish  va identifikatsiyalash, nomi va boshqa atributlari bo‘yicha 
resurslarni  qidirish,  mobil  resurslarni,  ya’ni  ishlatish  jarayonida  joyini 
o‘zgartiradigan  resurslarni  nomlash  va  qidirishga  oid  masalalar  hal  qilinadi.  Shu 
bilan birga ushbu bosqichga murakkab ishoratlarni tashkil qilish va ularni qo‘llab-
quvvatlash,  tizimdagi  ob’ektlarni  yashash  davri,  ishlatilmayotganlarini  yo‘qotish 
masalalari yechiladi; 
4)  Sinxronlash.  Bu  bosqich  doirasida  TT  komponentalarining  o‘zaro 
munosabatlarini  tashkil  etish,  ulardagi  oqim  va  jarayonlarning  parallel  ishlashi 
natijasida  umumiy  natija  olish  masalalari  ko‘riladi.  Ishni  tashkil  etish  vaqti  va 
bajarilish jarayonini sinxronlash aloritmlari ishlab chiqiladi (agarda TT miqyosida 
yagona global vaqt va tranzaksiyalar yaratish jarayoni belgilanmagan bo‘lsa); 
5)  Malumotlarning  to‘liqligini  va  qarama-qarshi  ma’lumotlar  bo‘lmasligini 
qo‘llab-quvvatlash.  Bu  bosqich  ma’lumotlar  to‘liqligini  ta’minlash  usullarini 

---

19 
 
tashkil  etish  hamda  qanday  talablarga  asoslanib  foydalanuvchilar  tomonidan  bir 
paytda kiritiladigan o‘zgartirishlarning natijalarini shakllantirish bilan bog‘liq. Shu 
bilan  birga  klientlar  tomonidan  qanday  o‘zgartirishlarni  kiritish  mumkinligi 
aniqlanadi.  Shu  maqsadda  qarama-qarshi  ma’lumotlar  bo‘lmasligini  qo‘llab-
quvvatlash protokollari belgilanadi. 
Ma’lumotlarni  hamda  kommunikatsiyalarni  himoyalash.  Bu  bosqichga 
umuman TT himoyasini ta’minlashga oid masalalar kiradi, ya’ni: 
-  texnik  aspektlar  himoyasini  ta’minlanishi  bilan  birga,  TT  ni  talab 
darajasidagi himoyalanganligini ta’minlash bo‘yicha bajariladigan protseduralarni 
aniqlash va bu protseduralarni foydalanuvchilar tomonidan bajarilishini ta’minlash 
borasidagi muammolarning yechimini hal qilish; 
- tizimni sanksiyalanmagan kirishdan himoyalashni tashkil etish; 
-  aloqa  kanallarini  ikki  tarafdan  himoyasini  ta’minlash  –  uzatilayotgan 
axborotga  sanksiyalanmagan  kirishni  va  aloqa  kanallaridagi  axborotlar 
almashtirilishining oldini olish; 
-  foydalanuvchilarni  autensifikatsiyalash  va  avtorning  haqiqiyligini 
aniqlaydigan protokollardan foydalanish. 
Taqsimlangan tizimda axborotni qayta ishlash jarayonlari bitta kompyuterda 
emas, balki TT tarkibidagi bir nechta kompyuterlarda parallel bajarilganligi tufayli, 
vaqtning  ajratilishi,  sinxronlash,  dispetcherlash  modellari  va  ma’lumot  oqimlari 
orasidagi aloqalar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Taqsimlangan  tizimning  arxitekturasi  mantiqiy,  fizikaviy  va  dasturiy 
komponentalarining strukturaviy tuzilishi negizida shakllanadi. 
TT  ning  mantiqiy  tarkibi  tarmoq  xizmatlari  kompleksi  va  ular  orasidagi 
aloqani ko‘rsatadi. (1.8 - rasm).  
Ushbu  tarkibda  axborot  hisoblash  xizmati  (AHX)  tarmoq  foydalanuvchilari 
muammolarini yechishga mo‘ljallangan.  
Terminal xizmati (TX) tarmoqdagi terminallarning (foydalanuvchi kompyu-
terlarining)  o‘zaro  bog‘lanishini  ta’minlaydi.  Bunga  format  va  kodlarni 

---

20 
 
o‘zgartirish, turli xildagi terminallarni boshqarish, terminallar va tarmoq o‘rtasida 
axborot almashuv jarayonini qayta ishlash va boshqalar kiradi. 
 
 
 
1.8 - rasm. TT ning mantiqiy strukturasi 
 
Transport  xizmati  tarmoqdagi  ma’lumotlarni  uzatish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
barcha  masalalarni  (marshrutlarni  aniqlash,  ma’lumot  oqimlarini  boshqarish, 
xabarlarni paketlarga bo‘lish va h.k.) hal qiladi. 
Interfeys  xizmati  turli  arxitektura  asosida  qurilgan,  turli  so‘z  uzunligida 
ma’lumot  berish  formatiga  ega  bo‘lgan,  turli  xildagi  operatsion  tizim  tasarrufida 
boshqariladigan har xil kompyuterlarning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlaydi. 
Ma’muriyat xizmati tarmoqni boshqaradi, rekonfiguratsiya va qayta tiklash 
jarayonini amalga oshiradi, tarmoq ishlashi uchun statistik ma’lumotlar to‘playdi,