Kirish.
Elektr
(lotincha:
electricus
) — elektr zaryadlarning mavjudligi, harakati va taʼsiri
bilan bogʻliq hodisalar majmui. Miloddan avvalgi 8-asrda yunon faylasufi F. Miletskiy jun
matoga ishqalangan ebonit parchasi momiq va boshqalar yengil buyumlarni oʻziga tortish
xususiyatiga ega boʻlib qolishini taʼkidlagan. Oradan ancha vaqt oʻtgach, 1600-yilda ingliz
vrachi U. Gilbert ipakka ishqalangan shisha va bir qator
boshqa moddalar ham shunday
xossaga ega boʻlishini aniqlagan va "E". terminini qoʻllagan. Ishqalanish natijasida yengil
jismlarni oʻziga tortadigan jismlarni elektrlangan yoki elektr zaryadi bilan zaryadlangan
jismlar deb yuritildi. Faqat 18-asrga kelib E. hodisalari tez surʼatlar bilan oʻrganildi. E.
haqidagi taʼlimot taraqqiyotini 3 bosqichga ajratish mumkin: 1) tajriba dalillarining
toʻplanishi va asosiy tushunchalar, qonunlarni aniqlash davri (miloddan avvalgi 8-asr, 19-
asr oʻrtalari); 2) elektromagnit maydon haqidagi taʼlimotning shakllanish davri (19-asr
ikkinchi yarmi); 3) E. atomistik nazariyasining shakllanish davri (19-asr oxiri 20-asr
boshlari).
Taʼlimotning birinchi davridagi E. hodisalarining asosiylari quyidagilar. Ingliz fizigi
S. Grey ayrim jismlarning E. oʻtkazuvchanlik
xususiyatlarini ochib, tabiatdagi barcha
jismlarning oʻtkazgichlar va izolyatorlarta boʻlinishini aniqladi (1727). Fransuz fizigi Sh.
Dyufe va amerikalik olim B. Franklin E. zaryadlarning 2 turi mavjudligini aniqlashdi.
Zaryadlarning ebonitda hosil boʻlgani manfiy, shishada hosil boʻlgani musbat ishorali deb
olingan. Olimlar bu zaryadlarning oʻzaro taʼsirlashishini (bir xil ishorali zaryadlarning bir-
biridan itarilishini, har xil ishorali zaryadlar oʻzaro tortishishini) aniqlashgan (1747—53).
Ingliz fizigi va kimyogari G. Kavendish (1773) hamda fransuz fizigi Sh. Kulon (1785)
zaryadlarning oʻzaro taʼsir qonunini kashf etishdi.
18-asr oʻrtalarida atmosferadagi E.ni, E. uchquni, E. razryadning biologik va
fiziologik taʼsirini oʻrganish rivojlandi. Nemis olimi E.G.Kleyst va golland fizigi P. Mushen
Bruk tomonidan leyden bankasining kashf etilishi (1745—46) E.
hodisalarini va uning
fiziologik taʼsirini oʻrganishga keng yoʻl ochib berdi. B. Franklin, rus olimlari M.
Lomonosov va G. Rixmanlar tomonidan chaqmoqning elektr tabiati isbotlandi, uning E.
nazariyasi yaratildi (1750—53). Akad. F. U. Epinus elektrostatik induksiya va zaryadlarning
oʻtkazgich sirtida bir tekis taqsimlanmasligi hodisalari bilan shugʻullanib (1750), E.
zaryadning saqlanish qonuni haqidagi oʻz fikrlarini aytdi. Italyan fiziklari L. Galʼvani
(1786) va A. Volʼta (1792) tomonidan tajribalar asosida kontakt E. hodisalari oʻrganilib
E.ning kimyoviy va kontakt manbalari kashf qilinganidan soʻng oʻzgarmas tok hosil boʻlishi
namoyish qilindi, oʻzgarmas tokning taʼsirini jadal oʻrganish boshlandi va E.ni
amaliy
qoʻllashga birinchi urinishlar boʻldi. Rus fizigi V.V. Petrov elektr yoyni kashf etdi (1802),
E.dan yoritish va metallarni pechlarda eritishda foydalanish mumkinligini koʻrsatdi. A.
Volta kontakt potensiallar ayirmasi qonunini ochdi (1795). Nemis fizigi G. Om tok kuchi
oʻtkazgichning uzunligiga, koʻndalang kesimiga va galvanik elementlar soniga bogʻliq
ekanligini tajribada aniqladi (1820).
Ingliz fizigi J. Joul (1841) va rus fizigi E. X. Lens (1842) birbiridan bexabar tok
oʻtganda oʻtkazgichdan ajralib chiqadigan issiqlik miqdorini
aniqlaydigan qonunni
(qarang Joul — Lens konuni) kashf etdilar. Daniyalik fizik X. Ersted elektr tokining magnit
miliga taʼsir koʻrsatishini kashf qilish bilan (1820) E. nazariyasida yangi bosqich — tokning
magnit xossalari haqidagi taʼlimotni boshlab berdi. Fransuz fizigi, matematigi va kimyogari
A. Amper oʻzgarmas toklarning oʻzaro taʼsirini oʻrganib, ikki elementar tokning oʻzaro
taʼsir kuchlari toklar koʻpaytmasiga toʻgʻri mutanosib (proporsional)ligini aniqladi (1820)
(qarang Amper konuni). Fransuz fiziklari J. Bio, F. Savar va P. Laplas tok hosil qilgan
magnit maydon kuchlanganligini aniqlaydigan qonunni kashf etdilar (1820). Shunday qilib,
ham doimiy magnit, ham elektr toki magnit maydoni manbai boʻlishi mumkinligi isbotlandi.
Doimiy magnit maydoni tokli solenoidning magnit maydoniga oʻxshashligidan, Amper
doimiy
magnitlarning xossalariga, umuman jismlarning magnitlanib qolishiga ularda
mavjud boʻlgan elementlar aylanma toklar — molekulyar toklar sabab boʻladi, degan
gipotezani ilgari surdi.
20-asr boshida atom tuzilishiga oid kashfiyotlar
natijasida atomlardagi
elektronlarning yadro atrofidagi aylanma haraKatlari tufayli molekulyar toklar hosil boʻlishi
aniqlandi. X. Ersted va A. Amperning katta mehnatlaridan soʻng magnetizm E. haqidagi
taʼlimotning tarkibiy qismi boʻlib qoldi. Shu davrga kelib, ingliz fizigi M. Faradeyning ilmiy
faoliyati boshlandi. Ayniqsa, uning 2 kashfiyoti: elektromagnit induksiya hodisasi (1831)
va elektroliz qonunlari (1834) fizika tarixida muhim ahamiyatga ega. Faradey bu
kashfiyotlari bilan E.ning koʻp texnik qoʻllanishiga nazariy asos yaratdi. E. X. Lens
induksiyalangan elektr tokining yoʻnalishini aniqlashning umumiy qoidasini aniqladi (1833)
(qarang Lens qoidasi). M. Faradey oʻz ishlarida elektr va magnit maydonlari tushunchalarini
kiritdi, maydonning oʻzgarishi va atrof muhitga tarqalishida shu moddiy muhitning
xususiyatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini koʻrsatdi. M.
Faradeyning elektroliz
qonunlari elektrokimyoning rivojlanishiga muhim hissa qoʻshdi va E. zaryadlarining diskret
ekanligi toʻgʻrisidagi taʼlimotga asos soldi.
