4.2.1-jadval
Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligining asosiy vositalar
bilan ta’minlanish darajasi dinamikasi*
№
Ko’rsatkichlar
2011 yil
2013 yil
2013 yilda
2011 yilga
nisbatan
o’zgarishi
(+;-)
1. Asosiy vositalarning o’rtacha yillik
qiymati, ming so’m
68784,0
98438,0
29654
2. Xo’jalikning yer maydoni, ga
71
88
17
3. Yalpi mahsulot, ming so’m
68092,3
77248,1
9155,8
*Manba: “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligi 2011, 2013 yillar hisoboti ma’lumotlari.
Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligining asosiy vositalar
bilan ta’minlanish darajasi dinamikasini 4.2.1-jadval orqali tahlil qilsak, 2013 yilda
asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati 2011 yilga nisbatan 29654 ming so’m
yoki 43,1 foizga, yalpi mahsulot qiymati esa 9155,8 ming so’m yoki 13,4 foizga
oshgan. Ushbu jadval ma’lumotlari orqali fermer xo’jaligining asosiy vositalar
bilan ta’minlanish darajasi tahlilini amalga oshiramiz
:
I.
m
so'
ing
8
,
968
71
'
.
68784
0
0
0
m
ga
m
so
m
М
АIF
FTD
=
=
=
II.
m
so'
ming
6
,
781
88
'
.
68784
1
0
=
=
=
ga
m
so
m
М
АIF
FTD
SH
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
59
III.
m
so'
ing
6
,
1118
88
'
.
98438
1
1
1
m
ga
m
so
m
М
АIF
FTD
=
=
=
Dastlab fermer xo’jaligining asosiy vositalar bilan ta’minlanish darajasining
umumiy o’zgarishi aniqlaymiz. Buning uchun 2013 yildagi asosiy vositalar bilan
ta’minlanish darajasidan 2011 yildagi asosiy vositalar bilan ta’minlanish darajasini
ayiramiz
:
m
so'
ming
8
,
149
8
,
968
6
,
1118
71
.
68784
88
.
98438
0
0
1
1
,
=
−
=
−
=
−
=
∆
ga
s
m
ga
s
m
М
АIF
М
АIF
M
AIF
Shunday qilib, 2013 yilda fermer xo’jaligining asosiy vositalar bilan
ta’minlanish darajasi 2011 yilga nisbatan 149,8 ming so’mga yoki 15,5 foizga
oshgan. Bu ko’payish quyidagi omillar ta’sir ostida sodir bo’lgan.
Birinchi omil, yer maydoni hajmi o’zgarishining xo’jalikning asosiy
vositalar bilan ta’minlanish darajasining o’zgarishiga ta’sirini aniqlash uchun
«Shartli» asosiy vositalar bilan ta’minlanish ko’rsatkichidan 2011 yildagi
ta’minlanish ko’rsatkichini ayiramiz:
m
so'
ming
2
,
187
8
,
968
6
,
781
71
.
68784
88
.
68784
0
0
1
0
−
=
−
=
−
=
−
=
∆
ga
s
m
ga
s
m
М
АIF
М
АIF
M
Demak, 2013 yilda fermer xo’jaligi yer maydonining 17 gektarga oshishi
natijasida 1 gektar hisobiga to’g’ri keladigan asosiy vositalarning qiymati 187,2
ming so’mga kamaygan.
Ikkinchi omil, asosiy vositalar hajmi o’zgarishining asosiy vositalar bilan
ta’minlanish ko’rsatkichining o’zgarishiga ta’sirini aniqlash uchun 2013 yildagi
asosiy vositalar bilan ta’minlanish ko’rsatkichidan «Shartli» asosiy vositalar bilan
ta’minlanish ko’rsatkichini ayiramiz:
m
so'
ming
337
6
,
781
6
,
1118
88
68784
88
.
98438
1
0
1
1
=
−
=
−
=
−
=
∆
ga
ga
s
m
М
АIF
М
АIF
AIF
Shunday qilib, 2013 yilda asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati 2011
yilga nisbatan 9155,8 ming so’mga oshishi natijasida 1 gektar hisobiga to’g’ri
keladigan asosiy vositalar qiymati 337 ming so’mga ko’paygan.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
60
4.2.2-jadval
Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov”
fermer xo’jaligining asosiy vositalar
bilan ta’minlanish darajasining omilli tahlili*
№
Ko’rsatkichlar
2
0
1
1
y
il
2
0
1
3
y
il
d
a
g
i
y
er
m
a
y
d
o
n
i
v
a
2
0
1
1
y
il
d
a
g
i
a
so
si
y
v
o
si
ta
la
r
q
iy
m
a
ti
b
o
’y
ic
h
a
2
0
1
3
y
il
2
0
1
3
y
il
d
a
2
0
1
1
y
il
g
a
n
is
b
a
ta
n
o
’z
g
a
ri
sh
i,
+
;
-
Shu jumladan
omillar ta’siri
Y
er
m
a
y
d
o
n
i
h
is
o
b
ig
a
A
so
si
y
v
o
si
ta
la
r
q
iy
m
a
ti
h
is
o
b
ig
a
1. Asosiy
vositalarning
o’rtacha
yillik
qiymati, ming so’m
68784
68784
98438 29654
X
X
2. Fermer xo’jaligi yer
maydoni, ga
71
88
88
17
X
X
3. Asosiy
vositalar
bilan ta’minlanish,
ming so’m
968,8
781,6
1118,6
149,8
-187,2 +337
*Manba: “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligi 2011, 2013 yillar hisoboti ma’lumotlari
Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligining asosiy vositalar
bilan ta’minlanish darajasining omilli tahlili (4.2.2-jadval)dan shu narsa aniq
bo’ldiki, fermer xo’jaligining asosiy vositalari bilan ta’minlanish darajasining
o’zgarishiga asosiy vositalar hajmining o’zgarishi (+337 ming so’mga) ijobiy, yer
maydoni hajmining o’zgarishi (-187,2 gektarga) salbiy ta’sir qilishi natijasida
fermer xo’jaligining asosiy vositalar bilan ta’minlanish darajasi 2013 yilda 2011
yilga nisbatan 15,5 foizga yoki 149,8 ming so’mga oshgan.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
61
4.3. Fermer xo’jaligida asosiy vositalardan foydalanish
samaradorligining tahlili
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizasiya qilish sharoitida asosiy
vositalar
iqtisodiy
samaradorligini
oshirish
imkoniyatlarini
tarmoq
xususiyatlaridan kelib chiqib o’rganish, bunda iqtisodiy samaradorlik darajasi va
ko’rsatkichlarini xalq xo’jaligi va tarmoq darajasida o’rganish bilan birgalikda
korxona miqyosida va alohida tadbirlar bo’yicha amalga oshirish imkoniyatlarini
ochib beradi. Bu esa asosiy vositalardan foydalanishda yuqori samaradorlikka
erishishga zamin yaratadi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida fermer xo’jaliklarining asosiy
vositalari bilan yetarli darajada ta’minlanganligini o’rganish bilan bir qatorda
ularning samaradorlik ko’rsatkichlarini o’rganish asosiy o’rinda turadi. Chunki,
asosiy vositalar bilan yetarli darajada ta’minlangan bo’lsa-yu, lekin ulardan
samarali foydalanmasak, u holda k fermer xo’jaliklarining samaradorligi pasayib
ketadi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish va uning holatiga baho berishga
tahlilda a’lohida ahamiyat beriladi. Fermer xo’jaliklarining ishlab chiqarish quvvati
deganda, uning to’la ish bilan bandlik holatiga aytiladi. Bu holat nafaqat mahsulot
ishlab chiqarish darajasiga, balki uning xarajatlar tarkibiga, moliyaviy
natijaviyligiga ham ta’sir etuvchi birlik sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish
quvvatlari va uning foydalanish darajalariga baho berish asosida fermer
xo’jaliklarining joriy davrdagi iqtisodiy potensiali hamda uni maqsadli boshqaruvi
belgilanadi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning tahlili quyidagi holatlarni
xarakterlash mumkin;
- korxona ishlab chiqarish quvvatlarining texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari
tizimi;
- texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanishni qiyosiy tahlili;
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
62
- ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning fermer xo’jalik xarajatlariga
ta’sirining tahlili;
- ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning fermer xo’jaliklarining
ishlab chiqarish samaradorligiga va faoliyat natijaviyligiga ta’sirining tahlili.
Fermer
xo’jaliklarining
asosiy
vositalari
bilan
yetarli
darajada
ta’minlanganligini
o’rganish
bilan
bir
qatorda
ularning
samaradorlik
ko’rsatkichlarini o’rganish asosiy o’rinda turadi. Chunki, asosiy vositalar bilan
yetarli darajada ta’minlangan bo’lsa-yu, lekin ulardan samarali foydalanmasak, u
holda
korxonaning
samaradorligi
pasayib
ketadi.
Asosiy
vositalarning
samaradorlik ko’rsatkichlari korxona xo’jalik faoliyatiga baho berishning muhim
ko’rsatkichlaridan biri sifatida olinadi.
Fermer xo’jaliklarida asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi darajasi
oshgan sayin ishlab chiqarish rivojlanib, uning hajmi oshib boradi. Shuning uchun
asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi darajasini o’rganish va tahlil qilish
ham muhim ahamiyatga egadir.
Tahlilda asosiy vositalarning samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning ta’sir
etuvchi omillari ikkita tarkib bo’yicha o’rganiladi.
1. Asosiy vositalarning samaradorligi va uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi
omillar tahlili;
2. Asosiy vositalar va ulardan samarali foydalanish ko’rsatkichlarining
mahsulot hajmining o’zgarishiga ta’sirining tahlili.
Asosiy vositalarning samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning o’zgarishiga
ta’sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilar kiritiladi:
1. Fond qaytimi (FQ) – yalpi mahsulot hajmini (YaM) asosiy ishlab
chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymatiga (AIF) bo’lish orqali aniqlanadi:
АIF
YaM
FQ
=
Bu ko’rsatkich 1 so’mlik asosiy fondlar hajmi hisobiga yetishtirilgan yalpi
mahsulot hajmini (summasi) bildiradi. Ushbu ko’rsatkich tahlil etilayotgan davrda
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
63
oshgan bo’lsa, asosiy fondlardan foydalanish samaradorligining oshganligini
bildiradi.
2. Fond sig’imi (FS) – asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik
qiymatini (AIF) yalpi mahsulot hajmiga (YaM) bo’lish orqali aniqlanadi:
YaM
АIF
FS
=
Bu ko’rsatkich 1 so’mlik yalpi mahsulot hajmiga to’g’ri keladigan asosiy
ishlab chiqarish fondlari summasini bildiradi.
3. Fond rentabelligi (FR) – sof foydani (SF) asosiy ishlab chiqarish
fondlarining o’rtacha yillik hajmiga (AIF) bo’lish orqali aniqlanadigan ko’rsatkich:
АIF
SF
FR
=
Bu ko’rsatkich 1 so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlari hisobiga olingan
sof foyda summasini bildiradi.
Fond qaytimi va uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar bo’lib:
•
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uning o’zgarishi;
•
Asosiy fondlar o’rtacha yillik qiymatining o’zgarishi.
Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog’liq bo’lgan
omillar qatoriga quyidagilar kiritiladi:
•
Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymatining o’zgarishi;
•
Fond qaytimining o’zgarishi.
Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligida asosiy vositalardan
foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlarining tahlilini «Zanjirli bog’lanish» usuli
yordamida fond qaytimi misolida ko’rib chiqamiz.
Hisobot yilidagi fond qaytimini bazis yilidagi fond qaytimiga solishtirib,
uning umumiy o’zgarishi aniqlanadi:
YaМ
AIF
АIF
YaM
АIF
YaM
,
0
0
1
1
∆
±
=
−
bunda,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
64
AIF
0
, AIF
1
– mos holda bazis va hisobot yillaridagi asosiy vositalarning
o’rtacha yillik qiymati;
YaM
0
, YaM
1
– mos holda bazis va hisobot yillarda yalpi mahsulot qiymati.
Bu o’zgarish ikki omil hisobiga sodir bo’ladi:
1. Asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymatining o’zgarishi;
2. Yalpi mahsulot qiymatining o’zgarishi.
Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligida fond qaytimining
o’zgarishiga omillarning ta’sirini aniqlashdan oldin shartli fond qaytimi
ko’rsatkichini aniqlab olamiz. Buni aniqlash uchun bazis yilidagi yalpi mahsulot
hajmini hisobot yilidagi asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymatiga bo’lamiz:
1
0
АIF
YaM
FQ
SH
=
“Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligida fond qaytimining o’zgarishiga asosiy
vositalar qiymat o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun shartli fond qaytimi
ko’rsatkichidan bazis yilidagi fond qaytimi ko’rsatkichini ayiramiz:
AIF
АIF
YaM
АIF
YaM
∆
±
=
−
0
0
1
0
“Ziyaboy Ortiqov” fermer xo’jaligida fond qaytimining o’zgarishiga yalpi
mahsulot hajmi o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot yilidagi fond
qaytimi ko’rsatkichidan shartli fond qaytimi ko’rsatkichini ayiramiz:
YaM
АIF
YaM
АIF
YaM
∆
±
=
−
1
0
1
1
Shu ikki omil ta’sirlarining yig’indisi fond qaytimining umumiy
o’zgarishiga teng kelishi shart.
Yuqoridagi 4.2.1-jadvalda keltirilgan Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov”
fermer xo’jaligining asosiy vositalar bilan ta’minlanish darajasi dinamikasi
ma’lumotlari asosida fond qaytimi tahlilini ko’rib chiqamiz.
Biz tahlil qilayotgan Payariq tumani “Ziyaboy Ortiqov”fermer xo’jaligida
asosiy vositalarning samaradorligi o’tgan yilga nisbatan bir qadar pasaygan.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
65
Fermer xo’jaligining 2013 yildagi fond qaytimini 2011 yildagi fond
qaytimiga solishtirganimizda, 2013 yilda 2011 yila nisbatan 1 so’mlik asosiy
vositalar hisobiga yetishtirilgan yalpi mahsulot hajmi 0,205 ming so’mga
kamaygan.
m
so
s
m
s
m
s
m
s
m
АIF
YaМ
АIF
YaM
AIF
YAM
'
m.
205
,
0
990
,
0
785
,
0
.
68784
.
68092
.
98438
.
77248
0
0
1
1
,
−
=
−
=
−
=
−
=
∆
Ushbu fond qaytimining o’zgarishiga birinchi omil - asosiy vositalarning
o’rtacha yillik qiymati o’zgarishining ta’sirini aniqlaymiz:
m
so
s
m
s
m
s
m
s
m
АIF
YaМ
АIF
YaМ
AIF
'
m.
298
,
0
990
,
0
692
,
0
.
68784
.
68092
.
98438
.
68092
0
0
1
0
−
=
−
=
−
=
−
=
∆
Shunday qilib, asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati 2013 yilda 2011
yilga nisbatan 29654 ming so’mga oshishi natijasida fond qaytimi darajasi 0,298
ming so’mga pasaygan.
Ushbu fond qaytimining o’zgarishiga ikkinchi omil - yalpi mahsulot hajmi
o’zgarishining ta’sirini aniqlaganimizda, yalpi mahsulot hajmining 2013 yilda
2011 yilga nisbatan 9155,8 ming so’mga oshishi natijasida 1 so’mlik asosiy vosita
hisobiga yetishtirilgan yalpi mahsulot summasi 0,093 ming so’mga oshgan.
m
so
s
m
s
m
s
m
s
m
АIF
YaМ
АIF
YaМ
YaM
'
m.
093
,
0
692
,
0
785
,
0
.
98438
.
68092
.
98438
.
77248
1
0
1
1
=
−
=
−
=
−
=
∆
Demak, fond qaytimining darajasi asosiy vositalarning o’rtacha yillik
qiymati o’zgarishining salbiy ta’siri (-0,298 ming so’mga kamayishi), yalpi
mahsulot hajmining ijobiy ta’siri (+0,093 ming so’mga oshishi) ostida o’zgarib,
natijada u 0,504 ming so’mga kamaygan.
Asosiy vositalarning samaradorlik ko’rsatkichlarini oshirishning quyidagi
yo’nalishlarini fermer xo’jaligi uchun faqat xo’jalikga ish beradigan qisminigina
olish, eskirgan asosiy vositalarni va ma’naviy talabga javob bermaydigan asosiy
vositalarni hisobdan chiqarish, asosiy vositalarga amortizasiya hisoblashning
mualliq
shakllarini
belgilash,
avtomatlashtirilgan
tizimni
yaratish
va
mexanizasiyalashni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
66
Do'stlaringiz bilan baham: |