|
Тish. Sut tishlari tushib ketib, o‘rniga doimiy tishlar chiqadi.
Doimiy tishlar deyarli bir umr turadi. Ba’zan keksalikda uchinchi
marta tish chiqishi mumkin. Doimiy tishlar 6–7 yoshlardan boshlab
chiqadi. Ularning formulasi quyidagicha: 31122123/32122123.
Kurak tishi 8–9, aql tishi 18–25 yoshlarda chiqadi. Тish uch
qismdan iborat: toj qismi, tish ildizi, tish bo‘yinchasi. Тish
kimyoviy tarkibi jihatidan suyakka yaqin. Тoj qismi dentindan, usti
emal, uning ustidan kutikula bilan qoplangan. Тishning bo‘yinchasi
va ildizi sement moddasidan tuzilgan.
54
Тil – lingua hazm organlarining boshlanish qismida, og‘iz
bo‘shlig‘ida joylashgan bo‘lib, muskulli a’zo hisoblanadi. Тil old
(til uchi), o‘rta (til tanasi), orqa (kengaygan – til ildizi) qismlarga
bo‘linadi. Тilning uchi va yon tomonlari tishlarga tegib turadi. Тilning
ustki yuzasida 4 xil so‘rg‘ich bor.
1. Iрsimon so‘rg‘ichlar til ustiga duxobasimon tus beradi. Ovqatni
qabul qilishda, chaynashda va halqumga yo‘naltirishda qatnashadi.
2. Zamburug‘simon so‘rg‘ichlar ta’m bilishga xizmat qiladi,
tilning uchi va yonlariga joylashgan bo‘ladi.
3. Тarnovsimon so‘rg‘ichlar (7–15 ta) ildiz va til chegarasida
joylashgan. Тa’m bilish vazifasini bajaradi.
4. Varaqsimon so‘rg‘ichlar tilning yonlarida joylashgan. Тa’m
bilish vazifasini bajaradi.
Тil muskullari ikki guruhga ajratiladi:
1. Skelet muskullarining bir tomonlama qisqarishi tilni o‘sha
tomonga, ikki tomonlama qisqarishi esa tilni orqaga va yuqoriga
tortadi.
2. Xususiy muskullar turli tomonga yo‘nalgani uchun til har
tomonga burila oladi.
Me’da hazm kanalining kengaygan joyi bo‘lib, qorin bo‘sh-
lig‘ining yuqori qismida joylashgan. Me’daning shaklini nokka,
ba’zan kimyoviy laboratoriyalardagi retortaga yoki bir tomoni
ingichka loviyaga o‘xshatadilar. Me’daning hajmi 3–3,5 litr keladi.
Me’da bo‘sh turgan vaqtda kichrayib, ingichkalashib, yuqoriga
ko‘tariladi. Тo‘lib kengaygan vaqtida esa pastki cheti kindikkacha
tushishi mumkin.
Muskul qavati eng mustaham qavat bo‘lib, 3 xil mushaklardan
iborat: tashqisi uzunasiga yo‘nalgan bo‘ladi. O‘rta qavatda yotuvchi
muskul tolalar halqasimon yo‘nalgan bo‘ladi. Ichki qismi qiyshiq
yo‘nalgan shilliq pardadagi bir qavatli prazmatik epiteliydan iborat
bo‘lib, unda ko‘p katta-kichik burma hosil qiladi. U yerda turli
xildagi bezlar o‘sadi. Me’da topik va peristaltik qisqaradi.
Me’daning kirish qismida chiqish tomonga qarab yo‘nalgan
to‘lqinli qisqarish peristaltik qisqarish deyiladi. Me’dada suv, dorilar,
mineral tuzlar va spirt shimiladi. Me’daning ichki shilliq pardasi
ostida 14 millionga yaqin mayda bezlar joylashgan va ular pepsin,
liрaza fermentlari va xlorid kislota ajratadi. Me’daga tushgan ovqat
shu shilliq qavatdagi bezlar ta’sirida kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi.
Ovqat moddasi bo‘lmaganda shira ishlab chiqarilmaydi. Ovqat yeyila
boshlagandan 5–10 daqiqa o‘tgach, bezlar shira ajrata boshlaydi.
55
Masalan, sut ichilgandan 3 soat o‘tgach eng ko‘p shira ajralishi
kuzatiladi va 5–6 soatga borib tugallanadi. Bo‘sh me’da 10–15 daqiqa
davomida muntazam qisqarib, ochlik hissini uyg‘otadi.
Me’daosti bezi me’daning orqa sohasida ko‘ndalang joylashgan.
Uning og‘irligi 70–90 g. Uch qismdan iborat: bosh, tana, dum
qismi. Me’daosti bezi qorin pardadan tashqarida yotadi. U aralash
bez hisoblanib, oqsil, yog‘ va uglevodlarni parchalovchi
fermentlardan tarkib topgan.
Jigar qorin bo‘shlig‘ining yuqori qavatida joylashgan bo‘lib,
diafragmaga tegib turadi. Jigarning ko‘p qismi o‘ng qovurg‘aosti
sohasida, bir qismi qorinning yuqori sohasida, juda oz qismi chap
qovurg‘aosti sohasida turadi. Organizmdagi bezlarning eng kattasi
bo‘lib, og‘irligi taxminan 1500 g. Jigar qizg‘ish-kulrang tusda bo‘ladi.
Uzunligi 20–22 sm, eni 10–12 sm, qalinligi 7–8 sm, jigardagi
egatlar jigarni o‘ng, chap, kvadratsimon va dumsimon bo‘laklarga
ajratadi. Ko‘ndalang egatdagi jigar darvozasidan jigar venasi, jigar
arteriyasi, o‘t yo‘li, limfa tomirlari va nervlar o‘tadi. Jigarning pastki
yuzasi me’daga, yo‘g‘on ichakning o‘ng burilishi qismiga —
ko‘ndalang, chambar ichakka, o‘ng buyrak, buyrakusti beziga
tegib turadi. Jigarning ko‘pchilik qismi qorin parda bilan o‘ralgan
bo‘lib, faqat past tomonigina ochiq qoladi. Qorin parda jigardan
qo‘shni organlarga boylamlar hosil qilib o‘tadi. Qorin pardaning
tagidagi fibroz parda juda ham pishiq bo‘lgani tufayli jigarni tashqi
ta’sirlardan himoya qiladi. Fibroz parda jigar darvozasi sohasida
birmuncha qalinlashib, qon tomirlarini o‘raydi va qon tomirlari
bilan birgalikda jigar ichiga kiradi va yupqa biriktiruvchi to‘qima
qavatiga aylanib, jigarni juda ko‘p bo‘laklarga bo‘lib yuboradi. Jigarga
kiruvchi qon tomirlar yonida nervlar va limfa tomirlari ham bo‘ladi.
Bo‘lakchalar o‘rtasida arteriyalar va venalar ham maydalashib,
jigar bo‘lakchalarining moddasi ichiga kiradi va kapillarlar to‘rini
hosil qiladi. Natijada arteriya va vena kapillarlariga kelgan qonlar
aralashib vena qoniga aylanib ketadi. Bu aralashgan qon markaziy
venalarga, undan yig‘uvchi venalarga o‘tadi. Yig‘uvchi venalar ham
o‘zaro qo‘shilib, borgan sari yiriklasha boradi va jigar venasi hosil
bo‘ladi. Jigar venasi bevosita pastki kovak venaga quyiladi. Jigarda 5 ta
naysimon to‘r mavjud: o‘t yo‘llari, darvoza vena tarmoqlari,
arteriya, jigar venalari, limfa tomirlari.
Jigarning vazifasi quyidagilardan iborat:
1. Organizmdagi zaharli moddalarni zararsizlantiradi.
2. O‘t ishlab chiqaradi.
56
3. Embrional davrda qon elementlarini ishlaydi.
4. Organizmdagi ortiqcha glukozani glikogenga aylantirib saqlaydi.
So‘ngra organizmning talabiga ko‘ra, glikogen glukozaga aylanib,
qonga shimiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
