Klinik laboraтoriya тekshirish usullari

AYIRISH TIZIMINING ORGANLARI
3.1. Buyrakning tuzilishi va siydik hosil bo‘lishi
Buyrak qorin pardasi orqasida, umurtqa pog‘onasi bel qismining
ikki yonida joylashgan. Loviya shaklidagi juft organ, unda siydik
hosil bo‘ladi. Har bir buyrakning og‘irligi 120—200 g, bo‘yi 10—
12 sm. O‘ng buyrak chap buyrakka nisbatan biroz pastroqda
joylashgan. Buyrakning yuqori uchi umurtqaga yaqin, pastki uchi
esa umurtqadan uzoqlashgan bo‘ladi. Buyrakning umurtqaga qarab
turgan ichki tomoni o‘rtasida botiq joy bo‘lib, u buyrak darvozasi
deyiladi.
Darvozadan buyrak arteriyasi va nervlar kirib, vena limfa
tomirlari va siydik yo‘li chiqadi. Buni fibroz parda, yog‘ kapsulasi
va biriktiruvchi to‘qimadan iborat fassiyalar o‘rab turadi.
Buyrak ikki qismdan iborat: po‘stloq va mag‘iz. Po‘stloq qismining
qalinligi 4–13 mm, uning tagida 12–15 ta buyrak piramidalaridan
iborat mag‘iz qismi joylashgan. Buyrakning asosiy vazifasi moddalar
almashinuvida hosil bo‘ladigan zararli va chiqindi moddalarni
organizmdan chiqarib yuborishdir. U yana organizm uchun zarur
miqdordagi suv va mineral tuzlarni saqlab, tashqariga chiqarmay
qo‘yadi. Buyrak siydik bilan birgalikda mochevina, siydik kislota,
tuz va suvni chiqarib turadi. Bu moddalarni teri, o‘pka, ichak,
so‘lak bezlari ham chiqarib turadi, biroq ular buyrakning o‘rnini
bosolmaydi.
Buyrak to‘qimalari nefronlardan tuzilgan. Shu nefronlarda siydik
hosil bo‘ladi. Har bir nefron Malpigi koptokchalari bilan siydik
kanalchalaridan iborat. Ikkala buyrakda milliondan ortiq buyrak
tanachasi bor, ulardagi kapillarlarning umumiy yuzasi 1,5 m
2
,
qon bilan juda yaxshi ta’minlanadi. Buyrakdan har daqiqada
1200 ml qon o‘tib turadi. Qon buyrakdan bir sutkada 350 marta
o‘tib, tozalanib turadi.
Buyrak tanachalarida paydo bo‘lgan birlamchi siydik tanachaga
ulanib ketgan kanalchalardan oqa boshlaydi. Kanalchalarda

---

27
reabsorbsiya va sekretsiya jarayoni ro‘y beradi, natijada birlamchi
siydik ham miqdor, ham sifat jihatdan o‘zgaradi.
Qon yuqori bosim ostida mayda keltiruvchi kapillarlardan
Malpigi koptokchasiga o‘tadi. Koptokchaning devorlaridan qon
Shumlyanskiy bo‘shlig‘ida filtrlanadi. Bu filtrdan qonning shakliy
elementlari o‘ta olmaydi. Demak, Shumlyanskiy bo‘shlig‘ida
qonning suyuq qismi filtrlanadi. Shuning uchun birlamchi siydik
o‘zining tarkibi bo‘yicha qon plazmasiga o‘xshaydi. Uning solishtirma
og‘irligi 1008–1012 gacha bo‘ladi. Birlamchi siydik bosim ta’sirida
birlamchi kanalchalarga quyiladi va Genli petlyasidan ikkilamchi
kanalchalarga o‘tadi. Bu kanalchalar qon tomirlari bilan o‘ralgan.
Bularga kanalchalardagi birlamchi siydikdan organizmga ba’zi
moddalar qayta shimiladi. Bu moddalarga glukoza va mineral tuzlar,
suv, gormonlar va boshqa moddalar kiradi. Bu shimilishga
reabsorbsiya deyiladi. Demak, siydikning hosil bo‘lishiga filtratsiya,
reabsorbsiya va qaytadan sekretsiya protsesslari kiradi.
Sekretsiya jarayoni ikkilamchi kanalchaning oxirgi qismidan
o‘tadi. Natijada ikkilamchi o‘zgarmaydigan siydik hosil bo‘ladi va
siydik yig‘uvchi kanalchalarga o‘tib, buyrak jomchasida 10–20 ml
siydik yig‘iladi. Keyin