Farzzandlarning ota – onalardagi haq – huquqlari va vazifalari.
Farzandlar deganimizda oiladagi o’g’il va qizlarni tushunamiz. Xoh qiz, xoh o’g’il
bo’lsin teng va barobar ravishda o’z ota-onalarida haqlari bor. Bu haqlar, avvalo,
tarbiyaga taaluqli bo’lib farzandlar yosh go’daklik vaqtlaridan boshlab axloq va
odobga o’rgatilishi ota-onaning vazifasidir. Agar bunday qilinmasa farzandning
haqqini ado etmagan bo’ladilar.
Farzandlar ota-ona zimmasiga Alloh tarafidan omonat qilib topshirilgan bo’lib,
ularning haqida qiyomat kunida Alloh oldida ota-ona javob beradi.
Shar’iy durch va vazifalarbi ado etgandagina ota-ona farzand oldida izzat va
ehtiromga erishadi.
Bu vazifalarning biri – farzandlar aqlini tanigan davrida, ayniqsa, ularga teng
va barobar nazar bilan qarash, ayrimlarini kamsitmaslikdir.
Bolaning tug’ulgan kunidan boshlab ota-ona bo’ynidagi haq-huquqlari hadisi
sharifda shunday bayon qilingan:
1.
Tug’lganda go’dakka ism qo’yish;
2.
Imkon bo’lsa unga aqiqa qilish;
3.
Tili chiqqan vaqtdan boshlab unga odob uslubini o’rgatish;
4.
Din asoslari: Qur’oni Karim oyatlari , tahorat, namoz hamda pokizalikka
o’rgatish;
5.
Halol va haromning asoslarini o’rgatish;
6.
Kasb-hunar o’rgatish;
7.
bolaning huquqlaridan, shuningdek o’g’il bolani xatna qilish ham ota-onaning
vazifasidir.
Farzandlarning ota-onadagi huquqlaridan biri ota-onaning farzandiga
hayotning har sohasida ta’lim bergudek darajada bo’lishdir. Har bir oilada o’ziga xos
bo’lgan ilm-hunar, mavohib (talantlar) rivoj topadi. Birov hunarmandlikda, birov
texnikaga havas qo’yishda, birov ilm-fanning biron sohasida mahorat hosil qilgan
bo’ladi. Har bir oila boshlig’i manashu ilm-hunarni bolalarga yoshlikdan singdirib
borsa, ularning tez kamolga yetishiga yordam qilgan bo’ladilar. Bu o’z navbatida ota-
onaning ham ilmga intilishiga omil bo’ladi. Ilm fan sohasida orqada qolish ota-ona
va farzandlarni ham baxtsiz qiladi, ularning turmush va hayotlarining mazmunsiz
o’tishiga olib keladi. Eng avvalo ota-ona shariat asoslarini yaxshi bilishlari taqozo
qilinadiki, bu – boshqa ilmlarni ham halollik va pokizalik uslubida o’zlashtirishga
75
olib keladi. Chunki insoniyat taraqqiyoti halollikka asoslanganda yaxshi natijalar
bergan, xalqlarning shon shuhratini osirgan.
2.
Musulmonlarning ishlariga rahbarlik qiluvchi hokim, xoh davlat teppasida
turadigan bo’lsin, xoh idora boshlig’i bo’sinlar, ularning ra’iyat oldida ma’lum vazifa
va huquqlari bor.
Ra’iyatning rahbarlardagi haq-huquqlari avvalo adolat bilan ularga muomala
qilish, to’g’ri va odil siyosat yurgizish, xalq hayoti uchun osoyishtalik va tinchlik
o’rnatish, Qur’oni karimning bu boradagi da’vatiga amal qilishdan iboratdir. Adolatli
siyosat yurgizilganda xalq bilan rahbarlar o’rtasida uyg’unlik paydo bo’ladi, ulardan
xalq rozi boladi. Agar hokimiyat teppasida turganlar o’z xalqi va ra’iyatiga mehribon
bo’lsalar, xalq ham o’z hokimlariga mehribon va itoatli bo’ladi.
Agar rahbarlar xalqni quruq vadalar bilan aldashga urinsalar o’rtada mehr-
muhabbat ko’tariladi, xalq hokimiyat teppasida turganlarga ishonmay qo’yadi.
Rahbarlarning xalq va ra’iyatdagi haqqi – kishilarning dunyo va oxirat ishlarida
to’g’ri yo’lda yurishlarini talab qilish, ag’ar g’ofil bo’lsalar xushyor qilib qo’yishdan
iborat. Adashsalar to’g’ri yo’lga solib qo’yishlari kerak. Xalqning talablari to’g’ri
bo’lsa uni bajarmog’i lozim. Yog’iy va jinoyatchilar tug’yonidan xalos bo’lishda
xalqni istagini ado etish.
Haq subhonhu va taolo Quroni karimda aytadi: “ey mo’minlar, Alloh taologa,
payg’ambarlarga va o’zingdan chiqqan amir va rahbarlik egalariga itoat qiling”
Buyuk olim Ibn Xaldun (XIV) o’zining shoh asari “Al-Muaddima”sida:
“Xalq rahbari – ularning ishlarini ado etuvchi kishidir, chunki ra’iyatsiz rahbarsiz
ra’iyat bo’maydi, chunki rahbar yaxcshi bo’lsa, xalqning foydasi, agar yomon bolsa,
uning boshiga kulfat bo’lib tushadi. Agar rahbar ra’iyatning ayblarini qidiruvchi
bo’lsa, xalq xavf va vahimaga tushib qoladi va rahbardan har xil hiyla-nayrang va
yolg’on-yashiq gaplar orqali qochmoqchi bo’ladi, natijada xalq orasida axloq
buziladi, davlatning dushmani ko’payadi, mamlakatdan baraka ko’tariladi” – deydi.
“Aqlli rahbar esa buning oldini olish uchun xalq ila mashvarat va sho’ro bilan
ish olib borishni yo’lga qo’yish kerak”, - deydi Ibn Xaldun o’z so’zini davom ettirib.
Ibn Xaldun yana shunday deydi: “Bilgilki, kishilarning mol mulkiga qo’l cho’zish
ularning xafsalasini sovutadi. Kishilar mol dunyoni qo’lga kiritishga harakat qilmay
qo’yadilar, bozorlar kasod bo’ladi, hayot darajasi pasayadi, odamlar rizq-ro’z qidirib
har yoqqa tarqalib ketadi, shaharlar va qishloqlar xarob bo’ladi”.
“Taqvim ul-hukkom” (“Hokimlarni to’g’ri yo’lga solish”) degan kitobida:
“Musulmon rahbarlarni tanqid va shiddat yo’li bilan emas, balki musulmonlarning
oqsoqollari va keksalari orqali nasihat qilish yo’li bilan to’g’rilash kerak. Chunki
shiddat va to’polon yo’li bilan bildirilgan e’tirozlar hamma vaqt ham uni to’g’ri
yo’lga sololmaydi, balki qurol ishlatishga va tobora qahr-g’azabi oshishiga olib
keladi”, deydi.
“Shar’atul – islom ” nomli axloq va odobga bag’ishlangan mashhur kitobida
hokimlarning vazifalari haqida shunday deyiladi: “Rahbarda quyidagi xislatlar
mavjud bo’lishi kerak:
1. O’z amaliga va mansabiga bino qo’ymaslik;
2. irodali, to’g’ri fikrlovchi, aldovga berilmaslik, rahmdillik holida qattiqqo’l
bo’lishi;
76
3. yumshoq gapli bo’lish va ayni vaqtda o’zini zaiflikdan saqlash;
4. isrofgarchilikka yo’l qo’ymay, saxovatli bo’lish;
5. baxil va xasis bo’may, mol-mulkni asrovchi bo’lish;
6. o’z qo’lidagi hukmni siyosat orqali ushlab turish”.
Bundan tashqari hokim faqir-fuqaro ba zaiflarni himaya qiluvchi taqvodor va
karamli bo’lishi kerak. Xalqdan ajralib yashashdan qochishi, hojat va iltimos
egalariga mumkin qadar eshigi ochiq bo’lishi lozim.
Qasddan jinoyat qilmagan jinoyatchilarga rahmdil bo’lishi kerak. Chunki
Rasululloh sallollohu alayhi va sallam huzurlariga o’g’rilikda ayblangan bir kishini
olib kelganlarida: “Ehtimol adashib olgandirsan, seni o’g’ri deb hisoblamayman”,
deb uning jinoyatini yengillashtirgan edilar.
Xalqning amaldor va hokim kishilardagi haqlari shuki, u yollarni yaxshi yolda
saqlashi, qo’riqlashi lozim. Miski va fuqarolarning holini so’rashi, qarzga botib
qolgan kishilarning qarzidan qutilishiga yordam qilishi, qaroqchilar, yo’l
to’suvchilar, kishilarning hayoti va mol-dunyosiga xatar tug’diruvchilarga qarshi
doimiy ravishda chora ko’rishi uning vazifasidir. Hokim oqil, dono va tajribali,
ilimli kishilarni o’ziga yaqinlashtirishi va ularga g’amg’o’rlik qilishi shartdir. Xalq
ustiga biron rahbar va qozini tayorlashda to’g’ri, rostgo’y diyonatli kishilarni
tayinlashi, mansabparast kishilarni bu vazifalarga tayinlamasligi kerakki, bu ham
xalqning hokimlar va amaldorlardagi haqlaridandur.
3.
Musulmonlarning bir-birlari bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarining asosi
Alloh taolo va uning rasuli roziligi uchun bir-birlarini yaxshi ko’rishdan yoki
yomon ko’rishdan iboratdir. Yaxshi ko’rish ular yaxshi va savobli ish qilganda,
yomon ko’rish esa gunoh ishlarni oshkora qilganlarida namoyon bo’ladi. Musulmon
kishi biror kishining ichkilik ichgani uchun yoki boshqa harom ishlarni qilgani ucun
undan yuz o’girmasdan uni to’g’ri yo’lga hidoyat qilishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |