Kkkkkkkkk

 
Адабиётлар рўйхати. 
1. Каримов И.А Бунёдкорлик йўлидан. 4 Том. Т.: “Ўзбекистон”, 1996.351 бет. 
2. Агапова Г.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика С., ДИС нашриёти 1997г. 
3. М.К.Бункина, В.А.Семянов. “Макроэкономика” М.:1995 
4. М.Бурдо, Ч.Виплош. “Макроэкономика”(Европейский текст). С. Петербург.
Судоистроение. 1998 
5. В.М.Гальпирин, С.М.Игратов, В.И.Моргунов. “Макроэкономика” Том-1. С. 
Петербург. 1994
6. Д. Жеффри, Д. Сакс и др. “Макроэкономика. Глобальный подход”. М.: Из-во 
“Дело”. 1996 
7. Йўлдошев З., косимов М.С.“Макроиқтисодиёт асослари”. Т.: Укитувчи. 1994
8. В.Н.Костьюк. “Макроэкономика”.-М.:1998 
9. Т.Линвут, Гайгер. “Макроэкономика теория и переходная экономика”. 
М.:1996 
10. Н.Г.Менкью. “Макроэкономика”. Из-во Московского университета. 1994 
11.Эдвин ДЖ. Допан. “Макроэкономика”. С. Петербург.: 1994
12. М.А. Хақимова. “Макроиқтисодиёт”. Т.: “Меҳнат”. 1997 
 
 
 

---

72 
6-Боб: Кейнс макроиқтисодий мувозанат назарияси
. 
6.1. Классик Иқтисодчиларнинг Иқтисодий мувозанат назарияси. 
6.2. Кейнснинг Иқтисодий мувозанат назарияси. 
6.3. Классик Иқтисодчилар ва Кейнсчиларнинг Иқтисодий мувозанат 
назарияларида жами талаб ва унингн ўзгариши. 
6.4. Кейнснинг бандлик назарияси.
 
6.1. Классик иқтисодчиларнинг иқтисодий мувозанат назарияси. 
 
Маълумки бу саволга жавоб турли йилларда турлича бўлган, яъни вақт 
ўтиши билан ўзгариб тўрган. “Буюк деприссия” даврида кўпгина етук 
Иқтисодчилар, яъни ҳозирги кунда классиклар деб аталадиган иқтисодчилар 
бозор иқтисодиёти иқтисодиётдаги ресурслардан тўлиқ фойдаланиш имконини 
беради деб ҳисоблашган. Аммо улар иқтисодиётда айрим вақтларда, яъни 
уруш, сиёсий тунтариш, табиий офат ва шунингдек бошқа ҳолатларда 
ўзгаришлар бўлиб турушини тан олишса ҳам шу билан бирга бозор тизимининг 
ўзига хос хусусиятлари бу иқтисодий қийинчиликларни ўз-ўзидан хал 
қилишади деб тушунтиришади. 
Классиклар назарияси асосида иккита асосий тушунча мавжуд. 
Биринчидан, тўлиқ бандлик шароитида маҳсулотларни сотиб олиш учун 
харажатлар миқдорининг етишмаслиги мумкин эмас. Иккинчидан, агарда 
умумий харажатлар миқдори етишмай қолган шароитда ҳам баҳо ва иш хақи 
каби дастаклар ишга тушади ва натижада харажатлар миқдорининг камайиши 
ишлаб чиқаришнинг реал ҳажми, бандлик ва реал даромадлар миқдорининг 
камайишига олиб келмайди деб ҳисоблашади. 
Классиклар назариясини тан олмаслик асосан Сей қонунидан бошланган. 
Сей қонуни бўйича маҳсулотларни ишлаб чиқариш жараёнининг ўзи ишлаб 

---

73 
чиқарилган маҳсулотлар қийматига тенг равишда даромад яратади деган оддий 
гоядан иборатдир. Демак бу дегани маҳсулотларни сотиб олиш учун ҳар қандай 
маҳсулотлар ҳажмини ишлаб чиқариш ўз-ўзидан даромад яратади. Яъни, 
таклиф ўзининг хусусий талабини пайдо қилади. Сей қонунининг моҳиятини 
маҳсулотлар айирбошлаш савдосида ҳам кўриш мумкин. Пойафзалчи пойафзал 
ишлаб чиқаради ёки ўзига зарур бўлган бошқа маҳсулотларга бўлган талабини 
қондириш учун пойафзал таклиф қилишади. Пойафзалчи томонидан 
пойафзалнинг таклиф қилиниши унинг талабидан иборатдир. Худди шундай 
бутун иқтисодиёт бўйича маҳсулотлар алмашиши амалга оширилади. 
Аммо Сей қонунининг маҳсулотлар ишлаб чиқариш мос равишда пул 
даромадлари сўммасини олиш имконини берса ҳам истеъмолчилар ушбу 
даромадларнинг ҳаммасини тўлиқ харажат килмаслиги умум қабул қилинган 
тушунчадир. Яъни, даромадларнинг қандайдир бир қисмини жамғаришади ва 
бу жамғарилган қисми юқоридаги бахсда ўз жавобини топмайди. Жамғариш 
даромадлар 
таркибидан 
маълум 
миқдордаги 
маблағларни 
ўзида 
мужассамлаштиради. Демак, истеъмол харажатлари барча ишлаб чиқарилган 
маҳсулотлар миқдорини сотиб олишга етмайди. Агарда уй хўжаликлари ўз 
даромадларининг бир қисмини жамғаришса, у ҳолда таклиф ўзининг талабини 
пайдо килмайди. Жамғариш истеъмолнинг етишмаслигига олиб келади. 
Натижада сотилмай қолган маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг камайишига олиб 
келади.
Аммо классик иқтисодичилар хақиқатда жамғариш талабнинг 
етишмаслигига олиб келмайди, чунки ҳар бир жамғарилган сўм тадбиркорлар 
томонидан инвестициялашади деб таъкидлашади. Агарда тадбиркорлар уй 
хўжаликларининг жамғармалари миқдорида инвестиция қилишса Сей қонуни 
амал қилади ва ишлаб чиқариш ҳамда бандлик даражаси доимий бўлиб қолади. 
Иқтисодиётнинг тўлиқ бандлик шароитидаги даромадлар ва маҳсулотлар 
ишлаб чиқаришини таъминлаши учун харажатлар даражасига эришиши ва 
сақлаб колиши тадбиркорлар томонидан уй хўжаликлари жамғармалари 
миқдорида инвестициялашига боғлиқдир. 

---

74 
Классик иқтисодчилар таъкидлашадики, капитализмнинг ўзига хос пул 
бозори мавжуд ва бу бозор жамғарма ва инвестициянинг тенглигини 
таъминлайди. Шунинг учун ҳам тўлиқ бандлик мавжуд дейишади. Бу шуни 
билдирадики, пул бозорида (фоиз ставкалари) жамғарма тариқасида 
даромадлар ва харажатлар миқдоридан чиққан маблағлар ўз-ўзидан 
инвестицион маҳсулотларга сарф қилинган маблағлар миқдорида қайтадан 
келиши устидан назорат олиб боради. Фоиз ставкалари ёрдамида жамғарма ва 
инвестицияларни бошқаришни тушунтириш оддий ва ҳаммага тушинарлидир. 
Классик Иқтисодчиларнинг таъкидлашича бошқа вазиятларда уй хўжаликлари 
жамғариш урнига истеъмол қилишни афзал кўришади. Товар ва хизматлар 
истеъмоли инсоният талабини қондиради, фойдаланилмаган маблағлар йўқ. 
Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, истеъмолчилар уларнинг 
тежамкорлигини рағбатлантириш тариқасида фоиз ставкалари тўласагина 
жамғариши мумкин. Фоиз ставкалари қанчалик юқори бўлса шунчалик кўп 
маблағлар жамғарилади. Жамғармалардан фойдаланиш учун кимлар тўлов 
ишларини олиб боришади. Албатта корхоналар хўжайинлари, инвесторлар, 
яъни, ўзининг ишлаб чиқаришини кенгайтириш ва янгилаш учун пул 
капиталини изловчилар ҳисобланишади. Биз биламизки фоиз ставкалари 
ишбилармонларнинг ишлаб чиқариш харажатларига бевосита таъсир 
кўрсатади. Демак, улар ўз вақтида фоиз ставкаларининг пастроқ бўлишига 
интилишади. қисқача айтганда фоиз ставкаларининг ўзгариши Сей қонунини 
кўпроқ миқдорда жамғармалар мавжуд бўлган иқтисодиётда ҳам фаолият 
кўрсатишини таъминлайди. Фоиз ставкаси жамғарма ва инвестицияни боғлаб 
турар экан бутун иқтисодиёт шундай бўлиши керак деб таъкидлашади. 
Классик иқтисодчилар ўзлариниг гояларини яна бир тушунча билан 
исботлашга ҳаракат қилишади. Яъни, тадбиркорлар томонидан таклиф 
қилинган маҳсулотлар ҳажмининг даражаси нафақат умумий харажатлар 
миқдорига, балки маҳсулотлар баҳоси даражасига ҳам боғлиқдир. Бу шуни 
билдирадики, агарда фоиз ставкалари айрим сабабларга кура жамғармаларни 
инвестициялар тариқасида ишлаб чиқаришга қайтармаса, камайган ҳар қандай 

---

75 
харажатлар миқдори мос равишда баҳонинг пасайиши билан қопланади. 
Бошқача айтганда 40 сўмга 10 сўмдан тўртта куйлак сотиб олишса, нархлар 5 
сўмга камайганда 20 сўмга шунча куйлак сотиб олиш мумкин. Сотувчилар 
ўртасидаги рақобат баҳонинг эгилувчанлигига олиб келади. Бундан ташқари 
талабнинг камайиши ортиқча маҳсулотлардан кўтилиш учун нархларнинг 
пасайишига олиб келади. Сўм тўлов қобилиятларининг ошиши жамғармаси 
мавжуд бўлмаган шахсларга мавжуд пул маблағлари шароитида кўпроқ 
маҳсулотлар сотиб олишга ундайди. Шунинг учун жамғарма ишлаб чиқариш ва 
бандликнинг пасайишига эмас, балки нархларнинг пасайишига олиб келади.
Нархларнинг пасайиши ресурслар нархининг пасайишига олиб келади. 
Хусусан иш хақининг пасайишига ҳам олиб келади. Классик иқтисодчиларнинг 
фикрича иш хақи миқдори камаяди ва камайиши керак. Иш хақининг камайиши 
ишсизлар сонини оширади. Аммо ишбилармонлар ишсизларни олдингидек 
юқори иш хақи ставкаларига жалб килмасдан иш хақининг паст ставкаларига 
жалб қилишади. Меҳнатга бўлган талаб тезда камаяди. Йўқори иш хақи 
ставкаларида ишлайдиган ишчилар паст иш хақи ставкаларида ишлашга 
мажбур бўлишади. Рақобатнинг мавжудлиги бу ишчиларга шунга рози бўлишга 
мажбур қилади. Буш иш жойларига бўлган рақобат иш хақини шу даражагача 
пасайишига олиб келадики токи ишбилармонлар барча ишсизларни ишга жалб 
кила олишсин. Шунинг учун классик иқтисодчилар мажбурий ишсизлик 
мавжуд бўлмайди деб ҳисоблашади.
Бундан 
ташқари 
классик 
Иқтисодчиларнинг фикрича давлатнинг иқтисодиётга аралашуви умуман 
мумкин эмас.