9.2. Нодескрецион фискал сиёсат. Давлат харажатлари ва солиқлар миқдорининг ўзгариши айрим ҳолатларда автоматик равишда амалга оширилади. Буни биз биринчи саволга киритмаган эдик. Чунки СММ нинг ҳар қандай даражасида бир миқдордаги солиқлар олинишини кўриб чиққан эдик.
Барча турдаги солиқлар ҳам СММ ўсишига мос равишда соф солиқлар тушумини кўпайтиради (соф солиқ умумий солиқлар тушумидан давлат трасферт тўловларини айирмасига тенг). СММ миқдорининг ўсиб бориши билан индивидуал даромад солиқлари, корхоналар даромад ва фойда солиқлари, ҚҚС, акцизлар миқдори ошиб боради. Ва аксинча СММ миқдори камайса солиқ тушумлари камаяди. Бу ерда трансферт тўловлари қарама-қарши хусусиятга эга. Чунки Иқтисодий ўсиш шароитида ишсизларга тўланадиган нафакалар, фермерларга бериладиган субсидиялар камаяди ва Иқтисодиѐт инқирозга учраѐтганда эса кўпаяди.
Қуйидаги чизма бизга солиқ тизими қандай қилиб барқарорликни оширишини тушуниш имконини беради.
Ушбу графикда давлат харажатлари СММ маҳсулот миқдори қандай бўлишидан каттъий назар давлат томонидан бир хил қилиб белгиланган. Солиқ тушумлари эса СММ миқдори билан мос равишда ўсиб боради.
СММ миқдори ва солиқ тушумлари ўртасидаги бу тўғри боғлиқлик икки ҳолатда катта аҳамиятга эгадир.
9.1-чизма.
Соф миллий маҳсулот (CММ, млрд сўм)
Биринчидан солиқлар Иқтисодиѐтнинг потенциал сотиб олиш қобилиятини йўқотиш ҳисобланса, иккинчидан барқарорлик нуқтаи назаридан Иқтисодиѐт инфляцияга қараб кетаѐтган бўлса бундай солиқ тушумлари миқдорини ошириш лозим. Аксинча, ўсиш даражаси камайган вазиятларда солиқ тушумларини камайтириш керак.
Урнатилган барқарорликни янада кенгроқ аниқлайдиган бўлсак Иқтисодиѐтда Иқтисодий камайиш бўлган шароитда давлат бюджетининг ижобий қолдигини камайтиришга ва инфляция шароитида эса ижобий қолдиқни ошириш (ѐки унинг камомадини камайтириш) борасида олиб бориладиган ҳар қандай чора тадбирлардан иборатдир. Юқоридаги чора тадбирлардан кўриниб турибдики солиқ тизими шахсан ушбу вазифаларни бажаради. СММ миқдори ошганда солиқ тушумлари кўпаяди. Аксинча, СММ миқдори камайганда эса солиқ тушумлари ҳам камаяди. Жадвалдан фойдаланган ҳолда шуни айтишимиз мумкинки, СММ миқдорининг кам миқдори ( СММ 3) автоматик равишда рағбатлантирувчи бюджет камомадини пайдо бўлишга чорлайди, инфляция билан боғлиқ бўлган шароитдаги СММ миқдори эса автоматик равишда босик бюджет ортиқчалигининг пайдо бўлишига чорлайди.
Фараз қилайлик, мамлакат тўлиқ бандлик шароитида яъни, балансланган бюджет шароитида фаолият кўрсатади. Йил давомида истеъмол, инвестиция ва соф экспорт харажатларида қисқариш мавжуд бўлсин ва у СММ камайишига олиб келсин. Давлат ушбу вазиятдан чиқиш тўғрисида бирорта ҳам чора кулламаган бўлсин ва G ва Т графикда кўрсатилган вазиятда колсин. Иқтисодиѐтнинг СММ3 га қараб ҳаракатида солиқ тушумлари камаяди ва давлат харажатларининг ўзгармаган шароитида камомад келиб чиқади. Бу даврий камомад давлатнинг фискал сиѐсатлари натижасини билдирмайди. Асосий тушунча шундан иборатки бу ерда давлатнинг фискал сиѐсати тўғрисида хеч нарсани таъкидлаб бўлмайди.
Иқтисодчилар бу муаммони бюджетга тўлиқ бандлик тушунчасини киритиш орқали хал қилишди.
Соддалаштириб айтсак тўлиқ бандлик шароитида бандлик агарда мамлакат Иқтисодиѐти тўлиқ бандлик шароитида фаолият кўрсатганда бюджет ортиқчалиги ѐки камомади қандай бўлган булар эди. Тўлиқ бандлик шароитидаги бюджет билан кейинги уттиз йилдаги ҳақиқий бюджет миқдорини солиштириш натижасида иқтисодчилар иккита хусусиятини аниқлашди. Биринчидан ҳақиқий бюджет одатда камомад билан чиққан бўлса, тўлиқ бандлик шароитидаги бюджет бюджет ортиқчалигига ѐки баланслашган бюджетга томон интилган. Иккинчидан, ҳақиқий бюджет камомади ва бюджет тўлиқ бандлик шароитида камоматининг кўплигига эътибор беринг. Мамлакат Иқтисодиѐти тўлиқ бандликка эришишга яқинлашганда ѐки потенциал ишлаб чиқариш даражасига яқинлашганда ҳақиқий комомадларнинг кўпгина қисми давлат харажатлари ҳисобига тўғри келган. Бу структурали камомад билдираяптики, солиқ тушумлари давлат харажатлари миқдоридан Иқтисодиѐт тўлиқ бандликга эришган шароитда ҳам кам бўлган.
Давлатнинг фискал сиѐсатида тўланадиган солиқлар миқдори катта аҳамиятга эгадир. Шунинг учун ишлаб чиқариш корхоналари тўлайдиган солиқлар таркибини қараб чиқамиз.
Корхоналар учун қандай манбалардан солиқларни тўлашни билиш лозим. Солиқлар уларнинг тўланадиган манбаларга кура қуйидаги гуруҳларга бўлинади.
Харажатлари - маҳсулот таннархига киритиладиган солиқлар: ер солиги, автомобил йўллардан фойдаланганлик учун тўланадиган солиқ, траспорт солиги, транспорт воситалари эгаларидан олинадиган солиқ;
3. Харажатлари молиявий натижаларга қўшиладаган солиқлар: - фойда солиги, мол-мулк, реклама, атроф-муҳитни тоза сақлаш, уй-жой фонди ва ижтимоий соҳа объектларин сақлаб туриш солиқлари ва бошқалар.
4) Харажатлари корхона ихтиѐрида қоладиган фойдадан қопланадиган солиқлар: ҳисоблаш техникаси ва автомобилларни сотиш учун тўланадиган солиқлар, савдо қилиш учун бериладиган лицензиялар йигими, биржа амалга оширган ишлар учун йигимлар, дам олиш ва курорт зоналарида ишлаб чиқариш объектларини кўриш учун тўланадиган солиқлар ва бошқалар.
