Кизил зирк

Кизил зирк
Berberis integerrima Bunge
Ўсимлик тавсифи. Кизил зирк – бута, баландлиги 4 м гача, Berberidaceae оиласига киради. Кучли шохланган; шохлари бурчакли, қўнғирранг ёки тўқ қизил рангга эга. Пастки мевасиз новдалардаги тиканлар уч бўлакли, ўрта ва юқори новдаларида оддий. Барглари терисимон, тескари тухумсимон ёки чўзинчоқ, узунлиги 4-5 см, эни 13-18 мм, қисқа бандли, четлари бутун ёки деярли бутун; пастки новдаларда, кўпинча катта, ўткир чандиқли. Гуллари одатда 12-20 тагача узун, пишиб етилиш вақтида осилиб турувчи шингилда жойлашади. Косачабарглар ва гултожибарглар деярли бир хил, тескари тухумсимон. Устунча жуда қисқа; уруғчи нисбатан катта бўлиб мева устида қолади; уруғкуртаклар 3-4. Резавор мева тескари тухумсимон ёки чўзинчоқ, тўқ-қизил, кўкимтир қопламли, узунлиги 7-8 мм. Май ойида гуллайди, июн-июл ойларида мевалайди.
Ўсиш жойи. Тарқалиши. Ўзбекистонда Кизил зирк Фарғона, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларидаги ўрта тоғ минтақасида тошлоқ ва майин-шағалли тоғ ёнбағирларида ўсади.
Ареали. Ўрта Осиё (Тиён-Шон, Помир-Олой), Эрон, Афғонистон, Кульджа.
Хом ашёни йиғиш ва унинг сифати. Йиғимдан кейин Кизил зирк ер ости қисми аста-секин ўсишини ҳисобга олиб, унинг чакалакларини эксплуатация қилиш кетма-кетлигини қатъий назорат қилиш керак ва 5-10 йилдан кам бўлмаган вақтда такрорий ҳосил йиғиш мумкин. Бундай ҳолда, ҳар иккинчи бутанинг илдизларини қазиш тавсия этилади.
Сўнгги йилларда бербериндан қўшимча ўсимлик моддалари олиш мақсадида тадқиқотлар олиб борилди, улар Кизил зирк новдаларини хом ашё сифатида ишлатиш имкониятини кўрсатди. Бу 3-4 йил ичида Кизил зирк чакалакларини тикланишини таъминлайди. Кизил зиркнинг барглари майнинг ўртасидан июнь ойининг ўрталарига қадар йиғиб олинади.
Куртаклар чиқаришдан олдин эрта баҳорда ёки кузда (мева пишганидан кейин) йиғилган илдизлар тозаланади ва қуритилади, бўлакларнинг узунлиги 2 дан 20 см гача, қалинлиги 6 см гача, бутун, деярли цилиндрсимон, текис ёки қайрилган, кўпинча шохланган, бўйламасига бужмайган; илдиз бўлаклари орасида бўйига парчаланган, синиқ жойларида дағал толалиси ҳам учрайди. Илдизларнинг ранги кулранг-қўнғир, синиқ жойларида лимонсимон-сариқ. Ҳиди кучсиз, ўзига хос, таъми аччиқ. Ғунчалаш ва гуллаш фазасида тўпланган барглар қуриганидан сўнг эллипссимон шаклга эга, узунлиги 2-7 см ва эни 1-4 см, ингичка, икки томони мум билан қопланган. Баргларнинг ранги юқори томонда қуюқ яшил рангда, пастки қисмида анча очроқ рангда. Ҳиди ўзига хосдир. Таъми нордон.
Хом ашё таркибида намлик 14% дан ошмаслиги керак; умумий кули 5% дан, тешигининг диаметри 3 мм бўлган элакдан ўтган майдаланган қисмлар 5% дан; нормал рангини йўқотган қисмлар (сарғиш, Кизилйган, жигарранг) 4% дан; Кизил зиркнинг бошқа қисмлари (мевалар, гуллар, поялари) 1% дан; органик аралашмалар (бошқа заҳарли бўлмаган ўсимликларнинг қисмлари) 2% дан ва минерал аралашмалар (тупроқ, қум, тошбўрон) 1% дан ошмаслиги керак. Хом ашё 10-20 кг гача бўлган мато қопларига ёки 50 кг оғирликдаги тойларга қадоқланади. Хом ашёнинг яроқлилик муддати – 3 йил.
Кимёвий таркиби. Кизил зирк илдизлари таркибида алкалоидлар: берберин (0,3-2%), пальматин (0,05%), ятроррицин (0,25%), оксиакантин (0,7%), колумбамин, магнофлорин ва бошқалар мавжуд. Асосий модда – берберин. Барглари таркибида берберин, глауцин, изокоридин, С витамини, каротин, бўёқлар: бинафшаранг пигмент ва бошқалар мавжуд.
Тиббиётда қўлланилиши.Кизил зирк қирраларнинг илдизларидан ажратилган алкалоидлар гипотензив ва ўт ҳайдовчи хусусиятларга эга, ичакнинг силлиқ мушакларига тинглантирувчи таъсир кўрсатади. Холецистит, ўт тош касаллиги, сурункали гепатит ва гепатохолецистит касалликларида ишлатилади. Бачадон қон кетишида 20% барг дамламаси, 5% дамламасидан эса жигар касалликларида ишлатилади. Тухумдон дисфункцияси билан боғлиқ қон кетиш вазиятларида дамламадан фойдаланиш тавсия этилмайди.