Kirsh asosiy qisim jaloliddin rumiyning hayoti va ijodiy faoliyati

3.Jaloliddin rumiy ma’naviy merosining umuminsoniy madaniyatda tutgan o’rni
Milliy o’zligimizni o’zida mujassamlashtirgan buyuk ajdodlarimizning ma’naviy merosi xalqimizning ruhini, g’urur-iftixorini, qudratini, orzu-intilishlarini aks ettiradigan ma’naviy omillardan biridir. Shu ma’noda, islom olamida o’lmas asarlari bilan chuqur iz qoldirgan ulug’ mutasavvif alloma Jaloliddin Rumiy merosini ilmiy asosda tahlil etish va uning islom madaniyatida tutgan o’rnini tadqiq qilish masalasi ma’naviy sohadagi islohotlarimiz rivojida muhim ahamiyat kasb etadi.
Jaloliddin Rumiy merosining islom madaniyatidagi o’rnini tadqiq qilishda avvalo, o’rta asrlar musulmon Sharqining muazzam ta’limotlaridan bo’lmish tasavvufga e’tiborimizni qaratishga to’g’ri keladi. Tasavvuf islomning botiniy jihatlarini qamrab olib, uning bosh g’oyasi Alloh taoloning rizoligiga erishish uchun nafsni poklab go’zal axloq sohibi bo’lishga intilmoq, ya’ni Muhammad payg’ambar (s.a.v.) xulqi bilan axloqlanishdir. Qur’oni karim va hadisi sharifga tayangan tasavvuf islom ilm-fani va madaniyatidan munosib o’rin olgan Jaloliddin Rumiy uchun ham ma’naviy yetuklik pillapoyasi bo’lib xizmat qilgan. Mavlono Rumiy shaxsiyati va ijodi borasidagi tadqiqotlarda Mavlono fikr va aqida jihatdan Qur’onga tayanganligi uqtiriladi. Xususan, Mavlono Rumiyning «Masnaviy” asari haqida N. Komilov quyidagi fikrlarni bildiradi:
“Masnaviy»da bir necha yuz hikoyat va rivoyatlar keltirilgan. Qur’oni karimning yuzlab oyati tilga olinib, tafsir etilgan, 690 hadisga rumiyona sharh berilgan. Ko’z oldimizda ham Kalom ilmining ulug’ bilimdoni, ham tasavvuf ta’limotini sarbaland cho’qqiga olib chiqqan orif inson, ham muqtadir daho shoir gavdalanadi. Oddiy latifalar, hikoyatlardan Rumiy favqulodda falsafiy so’fiyona ma’nolar chiqaradi, teran doiradan doiraga, darajadan darajaga ko’tarilib boradi. “Qur’onning uch qabat botiniy ma’nosi bor”, deb qayd etadi u va ana shu ma’nolarni izchil bizga tushuntiradi”⁷.
Haqiqatan ham Mavlono Rumiyning barcha asarlari islom dinining mohiyati asosida yozilgan bo’lib, olam va odam mohiyatining ma’naviy sir-asrorlaridan voqif qiladi. Mutafakkir insonning bu dunyodagi ahvoli, ruhiyati xususida ta’kidlab shunday fikrlarni bildiradi: «Insonda shu qadar ulkan ishq, hirs, orzu va dard bordirki, yuz minglarcha olam o’ziniki bo’lsa ham, ko’ngli tinchimaydi. U ishda, san’atda, ilmu nujumda, hakimlikda mashg’ul. Biroq bularning hech biridan huzur topolmaydi. Chunki istagan narsasini qo’lga kiritolmagan. Yor dilorom, ya’ni ko’ngilni tinchlantiruvchi demakdir. Shunday ekan, ko’ngil boshqa nima bilan qanday xotirjam bo’lsin? Zavq va orzular zinapoyaga o’xshaydi. Zinapoyalar o’tirib dam olishga moslashmagan, aksincha usti bosib o’tiladi, xolos. Umrni shu zinalarda behuda o’tkazmaslik uchun g’ofillikdan tez uyg’ongan va ahvolining mohiyatini anglab yetgan zot qanday baxtli»2.
Mavlononing “Fihi mo fihi” (“Ichindagi ichindadir”) asaridagi bu fikrlardan ko’rinadiki, bu dunyoda insonni chalg’itadigan va uning o’zligini anglashga to’sqinlik qiladigan o’tkinchi vositalar bisyor. Inson o’z mohiyatini anglamog’i uchun va haqiqiy hotirjamlikka erishish uchun hayotidagi o’tkinchi vositalarga aldanib qolmasligi kerak bo’ladi. Insonning mohiyatini Mavlono ikki asosda – moddiy va ma’naviy jihatlarning uyg’unligida deb biladi: “Agar danakni chaqib, mag’zini eksang unmaydi. Agar qobig’i bilan birga tuproqqa qadasang-chi, unish hodisasi ro’y beradi”3. Bunda mutafakkir bioruhiy mavjudot bo’lgan insonga ishora qilib, danakning mag’zi ruh, qobig’i esa insonning vujudi ekanligini, bu foniy dunyoda insonning ikki dunyo saodatiga noil bo’lishi uchun esa mana shu moddiy va ma’naviy asosning uyg’unligi muhim ahamiyat kasb etishini nazarda tutadi4.
Bundan ko’rinadiki, Mavlononing maqsadi insonni g’ofillikdan uyg’otib, o’z mohiyatini teran anglashga undash, uning faqat moddiyat asiri bo’lib qolmasligi va haqiqiy ilm va hikmatning boshi bo’lgan Allohni tanishga, Uning jamoliga musharraf bo’lishga chaqirishdir. Buning uchun inson vujudidagi hayvoniylik sifati mag’lub bo’lib, insoniylik sifati zuhur etilishi kerak bo’ladi. Ana shunda Mavlono aytganlaridek, «Insonning ichi hurriyat olami…»ga5 aylanadi.
Mavlononing tasavvufiy qarashlari insonning taqdiri, hayotdagi maqsadi, asli va asliyatiga qaytishlik, Allohni tanishga bo’lgan intilishlarga yo’naltirilgan edi. Mavlono insonning qalb dunyosidagi xazinani kashf etdi. Insoniylik xamirini pishirdi va insoniylik javhariga ishlov berdi6. Shu bilan birga islom tasavvufi mohiyatini bashariyatga o’zining ilohiy ishqqa yo’g’rilgan satrlari bilan anglatishga harakat qildi va bu borada beqiyos muvaffaqiyatlar qozondi. U tasavvufni ishq yo’li ekanligini o’ziga xos majoziy ma’nolarga boy irfoniy she’riyati bilan tushuntirdi.
Mavlonoga o’zlarini yaqin deb bilgan boshqa dindagilar: “Biz Muso va Iso alayhimossalomning sirlarini unda ko’rdik, undan topdik. U quyosh kabi bir yerni emas, butun dunyoni yoritadi”7 kabi fikrlari bilan uning nafaqat islom dunyosi, balki jahon madaniyatidagi mavqeining yuksakligiga ishora qiladilar. Bizningcha, Jaloliddin Rumiyning umuminsoniy madaniyat silsilasidan o’rin egallashiga sabab, uning islom dinining asl mohiyati Allohni sevish ekanligi, bundan Rasululloh sevgisi, Qur’on sevgisi, imon sevgisi, inson sevgisi namoyon bo’lishini ta’lim berganlar.
Ma’lumki, tasavvufda ilohiy ishq masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Islom madaniyatining ma’naviy xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan tasavvuf she’riyati asosida ham aynan ilohiy ishq yotadi. Mavlono Rumiy ham o’z ijodi bilan ilohiy ishq masalasiga e’tibor berib, uning diniy-tasavvufiy ma’nolarini ochib berdi. Mavlono dunyoviy ishqni emas, haqiqiy ishqni anglatganlar. Tasavvufdagi dunyoviy va ilohiy ishq xususida to’xtalib, ushbu hikoyatni keltiradi:
«Majnun Layli ishqiga yetishish uchun tuyasiga minib yo’lga chiqadi. Tuyaning bo’talog’i bor edi. Majnun tuyani yugurtirsa, bo’taloq orqada qola boshladi. Tuya esa bolasiga ilhaq orqasiga tislanar edi. Majnun tuyaning ustida uyquga ketadi. Bir payt qarasa tuya yeridan bir qadam ham jilmaydi. Shu payt Majnun tuyasiga shunday deydi: «Ey tuya! Ikkimiz ham oshiqmiz. Men Layloyimga, sen bo’talog’ingga, biz bir-birimiz bilan yo’ldosh bo’la olmaymiz. Chunki bizning yo’limiz ayrodir. Haqiqiy oshiq tan tuyasiga emas, jon tuyasiga minishi kerak. Jon va baqo olamida qanot ochib uchishi kerak”8. Bu o’rinda Mavlono dunyoviy ishqni emas, haqiqiy ishqni anglatganlar. Dunyoviy ishqni esa Majnunning tuyasini bo’talog’iga bo’lgan intilishiga o’xshatadi. Umuman olganda Mavlono nazarida Ishq butun mazhablarni birlashtiradi va insonlar orasida birlikni vujudga keltiradi. Ishqning rangi yo’q, shakllari va shamoyillari buyuk g’oyalar va maqsadlarda ko’rinadi. Rumiy hazratlarining teran qarashlarida o’ziga xos tomoni shundaki, ulardagi olam va odam, ong va borliq, inkor va isbot kabi falsafiy tushunchalarning asl mohiyatini anglaymiz. Chunki Rumiy hazratlari bu tushunchalarni sodda tarzda hayotiy hikoyatlar misolida tushuntirishga harakat qiladi. Qolaversa, Qur’oni karim oyatlarining tafsiri va hadisi shariflarning ma’naviy go’zalliklari teran ifodasini topgan. Bundan tashqari, barcha zamonlarning eng og’riqli hodisalaridan bo’lgan mazhabparastlik, e’tiqodlar va dinlar o’rtasidagi ziddiyatlar xususida Jaloliddin Rumiy o’ziga xos fikrlarni bildiradi: “Yo’llar turli-tuman bo’lsa ham g’oya birdir. Axir ko’rmayapsanmi, Ka’baga eltuvchi qancha yo’llar bor. Kim Rumdan, kim Shomdan, kim Ajamdan, kim Chindan va yana kimdir Hindu Yamandan yo’lga chiqadi. Agar yo’llarga boqadigan bo’lsak, buyuk farqlar bor. Maqsadga, g’oyaga nazar solsak-chi, ularning hammasi bir – Ka’baga yo’nalgandir. Bu yerdagi ishq juda ulug’dir. Chunki bunda hech qanday tushunmaslik, boshboshdoqlik yo’qdir. Ka’baga kelinganda, yo’llardagi g’avg’olar, urishib so’kishlar barham topadi. Chunki yo’lda bir-birlariga «Kofirsan, falonsan-pistonsan» deganlar Ka’baga kelishlari bilan maqsadlari bir ekanini tushunadilar»⁸.
Mavlono bu dunyodagi insonlarning e’tiqodiy maqsadlari va intilishlari haqida fikrini davom ettirib, maqsad sari eltuvchi yo’llar ko’p, ammo ularning borar joyi bir ekanligini ta’kidlab ziddiyatlarni inkor etadilar. Diniy ixtiloflar yo’llarning xilma-xilligidadir, ya’ni shakldadir. Yo’llarning tutashgan joyi Ka’baga kelinganda barchaning maqsadi ayon bo’lib, mohiyat ravshanlashadi, mohiyatni anglaganlar orasida esa nizolar barham topadi.
Jaloliddin Rumiy ijodining jahon xalqlari orasida mashhur bo’lishida uning vafotidan keyin shakllantirilgan mavlaviya tariqati ham muhim o’rin tutadi. Mavlaviya tariqatining asoslari ko’proq Rumiyning o’g’li Sulton Valad tomonidan ishlab chiqilib amalga oshirilgan. Mavlaviya tariqati boshqa tariqatlardan farqli o’laroq, ko’proq xalqning o’ziga to’q san’atkoru musiqashunoslari orasida keng tarqalgan. Bunda go’zal san’atlar va musiqa bilan bo’lgan aloqaning ham ta’siri bor. Ayniqsa, turkiy tasavvuf musiqasining paydo bo’lishida bu tariqatning beqiyos xizmati singgan. Har yili Ko’niyodagi Jaloliddin Rumiy muzeyida uyushtiriladigan Mavlono kechalarida turli o’lkalardan ko’plab ziyolilar qatnashadilar. Mavlaviya tariqatiga ba’zi hollarda shia, malomatiy, qalandariy unsurlari ham qorishib ketgan. Ishqu jazbaga ko’proq e’tibor bergan bu tariqat g’ayrimuslimlar tomonidan islomning tan olinishida katta hissa qo’shgan. Mavlaviya tariqati dunyo miqyosida yagona markazdan turib boshqarilgan. Markaziy dargoh 1925 yilgacha Ko’niyoda bo’lib, takya va tariqatlar tugatilgach, Xalabga ko’chgan. Bu tariqatning sho»basi yo’q, ammo rind va ilohiy ishq jihatlari kuchli bo’lgan «Shams» shoxobchasi («Shams» tariqat shoxobchasi Shams Tabriziydan tarqalgan) va zuhdga ahamiyat beruvchi “Valad” shoxobchasi (ya’ni Sulton Valad shoxobchasi) borligi manbalarda aytilgan. Biroq bular shoxobchalardan ko’ra ko’proq maslakdir. Mavlaviylik tariqati ishqu jazba, samo’ va safoga asoslangan.
Shunday qilib, Jaloliddin Rumiyning ma’naviy merosi islom madaniyatida yuksak o’rin tutadi. Uning hayoti va ijodiy faoliyati markazida insonni to’g’ri yo’lga boshlash va tarbiyalashning dolzarb ahamiyatini ko’rishimiz mumkin. Mutafakkir jamiyatning taraqqiyotini diniy-axloqiy komillikda ko’rgan. Shuning uchun insonlarni komillik sari eltuvchi o’ziga xos qarashlarni ilgari surgan. Bu qarashlar zamirida ham ma’naviy tarbiya muhim o’rin tutib, bu tarbiya islom ma’naviyati asosida qurilganini ko’rishimiz mumkin.
Mavlono Rumiy asarlaridagi diniy-irfoniy g’oyalar islom tasavvufining asosida shakllangan bo’lsa-da, Mavlono o’z davrida mustaqil o’ziga xos pozitsiyasiga ega edi. Bu uning islom va tasavvuf ma’naviyati xalqchil ruhda falsafiy mushohadalarga boy hikoyatlar va masnaviy janrida bitilgan she’riyatida namoyon bo’ladi. Jaloliddin Rumiy she’riyati yuksak estetik mazmunga ega bo’lib, undagi ma’naviy g’oyalar irqi, millati va dinidan qat’i nazar, insonning o’zini anglashiga xizmat qiladi, inson qalbiga boruvchi barcha yo’llarni birlashtiradi va azaliy mohiyatlarni kashf qilib, insoniyatni bag’rikenglik va ma’naviy komillik sari yetaklaydi.
Hayot senga orqama-orqa to’siqlar, sinovlar yuborsa, bu tikanlardan saqlan. Xavotir olma: yaqin kunlarda bu tikanlar gulini xam ko’rsatadi .
Ishqi buyuk, savdosi buyuk bo’lganni sinovi ham og’ir bo’ladi .
Yaxshini izla, to’g’rini izla, go’zallikni izla, aslo qusur izlama
Qof tog’i qadar buyuk bo’lsang-da kafanga sig’adigan qadar kichiksan .
Tur, o’zinga kel, noumidlikka berilma, umidsizlik shaytondan, umid qilish Allohdandir .
Tangriga olib boradigan yo’llar bisyordir. Men esa Ishq yo’lini tanladim .
Qumning zarrasiman, ammo sahroning dardini tashiyman .
Ishqda nasibang bor bo’lsa, tegsang xam yonajaksan. Shuni yaxshi bil: kimlar sog’inchdan yonar, kimlar yetishishdan .
Ruhning go’zalligi tananing go’zalligi kabi tez ko’rinmas .
Nimagadir bilmayman senga boqsam o’zimni ko’raman. Senga kelayotgan vaqtda o’zimdan ketaman. Sendan ketar vaqtda xech o’zimga kelmayman.
Insonlarni yaxshi tani, har insonni yomon bilib, qutulmoqqa shoshilma. Har insonni yaxshi bilib ham ovunma .
Shaytonning qotili odobdir
Shaxsiyatparastlik ko’zga taqilgan ko’zgudir. Qaerga boqsa, o’zidan boshqasini ko’raolmas .
Ba’zi insonlar borki, salomlaridan qurum hidi keladi . Ba’zi insonlar salomidan mushki anbar xush bo’y hid keladi
.