Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

Indikatorli’ tu’tiksheler – za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlaw ushi’n xizmet yetedi. A’sbap komplektine za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlaytug’i’n indikatorli’ tu’tikshelerdin’ u’sh tu’ri kiredi. Bulardan biri zarin ha’m V gazlerin ani’qlaw ushi’n xizmet yetedi, bir qi’zi’l halqa ha’m bir qi’zi’l noqatli’ kishkene tu’tikshe, yekinshisi fosgen, difosgen, sianid kislotasi ha’m xlorsiandi’ ani’qlaw ushi’n paydalani’ladi’, u’sh jasi’l halqali’ tu’tikshe, u’shinshisinen ipritti ani’qlawda paydalani’ladi, bir sari’ halqali’, tu’tik, indikatorli’ tu’tikler kassetada turadi’. Bul kassetada za’ha’rlewshi zat bar bolg’anda tu’tiktin’ qanday ren’ge kiriwi su’wretlengen. Markalar tu’tiktin’ joqarg’i’ bo’limine qoyi’lg’an.
Hawa rayi’ 40^oC dan 10^oC shekem bolg’anda, za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlaw ushi’n indikatorli’ tu’tikler tutqi’sh penen qi’zdi’ri’ladi’. Hawadag’i’ za’ha’rlewshi zat indikatorli’ tu’tiklerdin’ ja’rdeminde belgilengen ta’rtipke a’mel yetilgen halda ani’qlanadi’. Hawani’n’ za’ha’rlengen ha’m za’ha’rlenbegenligin tekserip ko’riw ushi’n a’sbapti’n’ qaqpag’i’ ashi’ladi’ ha’m nasos shi’g’ari’p ali’nadi’, kassetada zaman tipindegi za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlaw ushi’n xi’zmet yetetug’i’n yeki tu’tik (qi’zi’l halqa ha’m qi’zil noqatli’ tu’tikler) ali’nadi’. Bul tu’tiklerden biri ta’jiriybe tu’tigi yekinshisi bolsa qadag’alaw tu’tigi yesaplanadi’. Ta’jiriybe tu’tigindegi tolti’rg’i’sh ren’inin’ wo’zgeriwine qarap, za’ha’rli zatti’n’ bar yekenligi haqqi’nda juwmaq shi’g’ari’ladi’. Qadag’alaw tu’tiginin’ ja’rdeminde ta’jiriybe tu’tigindegi tolti’rg’i’sh ren’inin’ waqti’na qarap wo’zgeriw izbe-izligi tekserip ko’riledi. Usi’lay yetilgende za’ha’rlewshi zatti’ ani’qlawda qa’telikke jol qoyi’lmag’an boladi’. Indikatorli’ tu’tiklerdin’ ushlari’ qi’rqi’ladi’ ha’m si’ndi’ri’ladi’ (yag’ni’y tu’tikler ashi’ladi’) ampula ashqi’shtan paydalani’p, ha’r yeki ampula si’ndi’ri’ladi’, wolar yeki-u’sh ma’rte qatti’ silkitiledi, ta’jiriybe tu’tiginin’ markalanbag’an ushi’ nasosqa kirgiziledi ha’m nasos ja’rdeminde bes-alti’ ma’rte dem beriledi; ha’r yeki tu’tiktegi to’mengi ampulalar si’ndi’ri’li’p, wolar shayqati’ladi’ ha’m baqlaw tu’tigindegi ren’nin’ qi’zi’ldan sari’g’a aylani’wi’ baqlanadi’.
Qadag’alaw tu’tiginde sari’ ren’nin’ payda boli’w payi’ti’na kelip ta’jiriybe tu’tiktegi tolti’rg’i’sh joqari’ qatlami’ni’n’ qi’zi’l tu’ske kiriwi za’ha’rlewshi zat konsentraciyasi’ni’n’ qa’wipliyekenligin ko’rsetedi. Yeger ta’jiriybe tu’tiginde tolti’rg’i’shti’n’ sari’ ren’i qadag’alaw tu’tigindegi menen bir waqi’tta payda bolsa, bul hal za’ha’rlewshi zat joqli’g’i’n yaki woni’n’ konsentraciyasi’ ishi yekenligin bildiredi.
Qi’zi’l halqa ha’m qi’zi’l noqatli’ tu’tik qa’wipsiz konsentraciyali’ za’ha’rlewshi zatti’ ani’qlawg’a imkaniyat beredi. Jaraqatlaytug’i’n za’ha’rlewshi zat ushi’n 0,000005 mg/l shamasi’ndag’i’ konsentraciya qa’wipsiz yesaplanadi’. Biraq bunda hawani’ ta’jiriybe tu’tigi arqali’ wo’tkeriw ushi’n nasos penen 30–40 ma’rte u’pletiliwi lazi’m. To’mengi ampulalarda da’rhal si’ndi’ri’lmay, al 2–3 minut wo’tkennen son’ si’ndi’ri’ladi’. A’sbapti’n’ unamli’ ko’rsetkishleri a’meliy ta’repten alg’anda qa’wipsiz konsentraciyali’ za’ha’rlewshi zat bar yekenligin bildiredi.
Ali’ng’an na’tiyjelerge qaramastan, turaqli’ yemes za’ha’rlewshi zatlar u’sh jasi’l halqali’ tu’tikler (fosgen, difosgen, xlorsian ha’m sianid kislotani’ ani’qlaw tu’tikleri) ja’rdeminde ani’qlanadi’. Buni’n’ ushi’n tu’tik ashi’ladi’, ampula si’ndi’ri’ladi, tu’tik nasos uyasi’na kiritiledi ha’m nasos penen 10–15 ma’rtebe sordi’ri’ladi’. Tu’tik ali’ni’p, wol ren’siz kassetadag’i’ etalon menen sali’sti’ri’p ko’riledi. Sonnan keyin hawa bir sari’ halqali’ tu’tik (ipritti ani’qlaw tu’tigi) menen tekseriledi: tu’tik ashi’ladi’ ha’m wol nasosqa kirgiziledi, nasos penen 60 ma’rte dem beriledi, tu’tik nasostan ali’nadi’, bir minut ku’tip turg’annan son’ tu’tiktegi tolti’rg’i’shti’n’ ren’i kassetadag’i’ etolon menen sali’sti’ri’li’p ko’riledi.
Tu’tindegi za’ha’rlewshi zatti’ ani’qlawda tu’tikten ha’m tu’tinge qarsi’ filtrden paydalani’w za’ru’r. Indikatorli’ tu’tiklerden wori’nlardag’i’ texnika qurallari’ndag’i’, transport qurallari’ndag’i’, mal-mu’lktegi ha’m basqalardag’i’ za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlawda da paydalani’ladi’. Buni’n’ ushi’n za’ru’r tu’tikti tabi’w ha’m woni’ tayarlaw; woni’ nasosqa kirgiziw, nasosqa podstavkani’ burap kirgiziw, bunda qi’si’w halqasi’n shi’g’ari’lg’ansha qaldi’ri’w; tu’pliktin’ voronkasi’na qorg’aw qalpaqshasi’n kiygiziw, podstavkani’ tekseriliwi kerek bolg’an betke tuwri’law ha’m indikatorli’ tu’tik arqali’ hawa sori’ti’w podstavkani’ shi’g’ari’p ali’w, qalpaqshani’ taslap jiberiw, nasostan tu’tikti ali’w ha’m za’ha’rlewshi zatti’ ani’qlaw kerek.
Topi’raq ishindegi ha’m shashi’latug’i’n materiallardag’i’ za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlaw ushi’n to’mendegishe is ali’p bari’ladi’: za’ru’r tu’tik tayarlanadi’ ha’m nasosqa kirgiziledi, basadka burap qoyi’ladi, wog’an qorg’aw qalpaqshasi’ kiygiziledi: tpi’raq(qar)ti’n’ yaki shashi’latug’i’n materiallardi’n’ joqari’ qatlami’nan belshe ja’rdeminde u’lgi ali’nadi’. Ali’ng’an u’lgi podstavkani’n’ voronkasi’na toli’q yetip tolti’ri’lg’an halda u’lgi voronkasi’ni’n’ awzi’na tu’tinge qarsi’ filtr menen jabi’ladi’ ha’m wol qi’si’w halqasi’ menen qi’si’p qoyi’ladi’, tu’tik arqali’ sori’ladi’, qi’si’w halqasi’ menen shi’g’ari’ladi’, tu’tinge qarsi’ filtr ha’m u’lgi ali’p taslanadi’; podstavka burap ali’nadi’, indikatorli’ tu’tik shig’ari’ladi’ ha’m za’ha’rlewshi zat ani’qlanadi’.
To’men temperaturada indikatorli’ tu’tiklerdin’ sezgirligi pa’seyedi. Qi’zi’l halqa ha’m qi’zi’l noqatli’ tu’tiklerde ampulalardag’i’ yeritpe muzlap qaladi’. Qi’sta grelakadan paydalani’lg’anda g’ana indikatorli’ tu’tikler sa’tli tazalanadi’, qi’zi’l halqa ha’m qi’zi’l noqatli’ tu’tiklerdin’ a’tirapi’ndag’i’ temperatura 0^o C ha’m wonnan to’men bolg’anda sari’ halqali’ tu’tikler 10^o C dan to’men temperaturada qi’zdi’ri’ladi’. Grelkani’n’ i’ssi’li’g’i’ sol grelka patroni’nda payda bolatug’i’n ximiyali’q reakciya sebepli uslap turi’ladi’.
Grelkani’ jumi’sqa tayarlaw ta’rtibi to’mendegishe: patron grelkani’n’ worayli’q uyasi’na kirgiziledi; gitir, gellegine barmaq penen uri’li’p, patrondag’i’ ampula si’ndi’ri’ladi’. Patronnan puw shi’g’i’wi’ grelkani’n’ normal jumi’sqa tu’skenligin ko’rsetedi.
Bir qi’zi’l halqa ha’m bir qi’zi’l noqatli’ indikatorli’ tu’tiklerdi ashi’w aldi’nan wolar grelkani’n’ qaptal ushlari’na kirgizilip, muzdan tazalanadi’. Muzdan tazalang’an tu’tikler da’rha’l ushlari’nan ali’ni’p, shtativke wornati’ladi’. Tu’tikler ashi’li’p, joqarg’i’ ampulalar si’ndi’ri’ladi’, qatti’ shayqati’ladi’, nasosqa kirgizilip, ta’jiriybe tu’tigi arali’ hawa sori’ladi’. Qadag’alaw tu’tiginin’ shtativine tuti’p turi’ladi’. Sonnan keyin ha’r yeki tu’tik te bir waqi’tta grelka qurali’nda bir minut dawami’nda i’si’ti’ladi’, ta’jiriybe tu’tigi ha’m baqlaw tu’tigindegi to’mendegi ampulalar si’ndi’ri’ladi’, wolar bir waqi’tta shayqati’ladi’ ha’m tolti’rg’ishti’n’ ren’inin’ wo’zgeriwi baqlanadi’.
Bir qi’zi’l ha’m bir qi’zi’l noqatli’ tu’tiktin’ ja’rdeminde za’ha’rlewshi zatti’n’ qa’wipsiz konsentraciyasi’n ani’qlaw ushi’n tu’tikler menen islenetug’i’n islerdin’ ta’rtibi tap joqari’dag’i’day boladi’. Tu’tikler arqali’ hawa sori’ti’lg’annan keyin wolar da 2–3 minut, grelkada bir minut ha’m grelka si’rti’nda (shtativte) 1–2 minut tuti’p turi’ladi’.
Sari’ halqali’ indikatorli’ tu’tikler 10^oC ha’m onnan to’men temperaturalarda sol tu’tikler arqali’ za’ha’rlengen hawa sori’ti’lg’annan keyin i’si’ti’ladi’. U’sh jasi’l halqali’ tu’tikler ko’rsetiwleri gumanli’ bolg’an hallarda ani’qlawdi’ grelkadan paydalani’p ta’kirarlaw za’ru’r, buni’n’ ushi’n tu’tik arqali’ hawa tolti’ri’lg’annan keyin bul tu’tik bir minut grelkag’a tuti’ladi’. PXR–54, PXR–46 a’sbaplari’n to’men temperaturalarda za’ha’rlewshi zatlardi’ ani’qlaw ushi’n grelka bolmaydi’.
Ku’ndelikli texnikali’q qaraw a’sbabi’ menen ha’r sapari’ tekseriw wo’tkeriledi. Ximiyali’q razvedka a’sbaplari’nda ku’ndelikli texnikali’q qaraw waqti’nda to’mendegi jumi’slar wori’nlanadi’: a’sbap ko’zden wo’tkeriledi, i’g’alli’q, patasli’qlar si’pi’ri’ladi’ ha’m za’ru’r bolg’an jag’dayda wolar arnawli’ ta’rizde islewden wo’tkeriledi. Ampula ashqi’sh, nasos gellegi ha’m grelka patasli’qlardan tazalanadi’. Elektr fonar ha’m nasos tekserip ko’riledi: bayqalg’an nusqanlar joq yetiledi.
Da’wirlik texnikali’q qaraw waqti’nda (bunday qaraw ha’r sherekte bir ma’rte wo’tkeriledi), joqari’da bayan yetilgen islerden ti’sqari’, nasos tazalanadi’ ha’m maydalanadi’, indikatorli’ tu’tiklerdin’ qanshelli iske jaramli’ yekenligi tekseriledi. A’sbapti’ ko’zden keshiriw waqti’nda indikatorli’ tu’tiklerdin’ pu’tinligi ha’m wolardi’n’ iske qanshelli jaramli’ yekenligin, nasadkani’n’ qanday halatta yekenligi ha’m a’sbapti’n’ basqa detallari’ ko’zden keshiriledi.
Yeger indikatorli’ tu’tiklerdin’ ushlari’ si’ng’an yaki ampulalar maydalang’an; tolti’rg’i’sh tu’tikte arti’q da’rejede ha’reketshen’ bir sari’ halqali’ tu’tiktegi tolti’rg’i’shti’n’ ren’i sari’dan sarg’aldaq tu’ske kirgen; u’shjasi’l halqali’ tu’tiktegi ampulada suyi’qli’g’i’ni’n’ ren’i sarg’ayg’an; bir qi’zi’l halqa ha’m bir qi’zi’l noqatli’ tu’tiktegi to’mengi ampula suyi’qli’g’i’ni’n’ ren’i sari’dan qi’zg’i’lt yaki qi’zi’lg’a aylang’an bolsa, bunday indikatorli’ tu’tikler iske jaramsi’z boladi’. Dozimetriyali’q a’sbaplar qanday ta’rtipte arnawli’ islewden wo’tkerilse, ximiyali’q razvedka a’sbaplari’ da sonday ta’rtipte wo’tkeriledi. Bul a’sbaplar salqi’n qurg’aq xanalarda saqlanadi’.