|
Nurli’ qurallar – bul qurallarlardi’n’ ta’sir yetiw qa’siyeti termomexanikali’q ta’sirge tiykarlang’an. Yag’ni’y nurlar sa’wlesinin’ obiektke bag’darlani’wshi’. Bunday obiekt (tank, texnika ha’m t.b.) yeriydi.
Yadro qurali’n da’slep 1945-ji’ldi’n’ 6 ha’m 7 – avgusti’nda AQSh, Yaponiyani’n’ Xirosima ha’m Nagasaki qalalari’na tasladi’. Atom bombasi’ni’n’ jari’li’wi’ni’n’ na’tiyjesinde 313 mi’n’nan aslam adamlar nabi’t boldi’, 238 mi’n’ adam jaraqatlandi’.
Jaraqatlawdi’n’ yen’ qu’diretli qurali’ bolg’an yadro qurali’ joli’ menen ta’sir yetetug’i’n qural boli’p, yadrolardi’n’ bo’lekleniwinen aji’rali’p shi’g’atug’i’n energiyadan paydalani’wg’a tiykarlang’an. Jaraqatlaw usi’llari’n qollani’wdi’ ballistikali’q raketalardan, bombalawshi’ samolyotlar (yadro qurali’n tasi’wshi’) ha’m artilleriyadan, yadro zaryadli’ raketalar menen qurallang’an kemelerden paydalani’w arqali’ a’melge asi’ri’w mu’mkin.
Yadro qurallari’n hawada ha’r qi’yli’ ba’lentlikte jari’w (hawada jari’li’w), jer betinde jaqi’n wori’nda (jer u’stinde jari’li’w), jer asti’nda jari’w (jer asti’nda jari’li’w), suw u’stinde jari’w (suw u’stinde jari’li’w) mu’mkin. Jer ju’zinin’ qaysi’ noqati’ni’n’ u’stinde jari’lg’an bolsa, sol noqat jari’li’w epicentri (worayi’) dep ataladi’ (6-su’wret).
Yadro qurali’ jari’lg’anda, ha’tte ashi’q hawali’ ku’nde de aspandi’ ha’m bir neshe won kilometr a’tirapi’ndag’i’ jerlerdi jaqti’landi’ri’p turatug’i’n da’rejede jaqti’li’ jildi’ri’m payda boladi’. Gu’ldirmamag’a uqsas, qulaq perdesin ji’rtarli’q da’rejede qatti’ ses shi’g’adi’. Bul ses birneshe wo’n kilometr arali’qtan yesitiledi. Yeger yadro qurali’ hawada jari’lg’an bolsa, ji’ldi’ri’m payda bolg’annan keyin wotli’ shar (yeger jerde jari’lg’an bolsa, yari’m shar) payda boladi’. Wotli’ shar tezde u’lkeyip, aspang’a ko’teriledi ha’m suwi’p, zamari’q formasi’na uqsap ketetug’i’n, burqi’rap turg’an bultqa aylanadi’.
Yadro qurali’ jari’lg’anda, jaraqat jetkeriwshi bes faktor: tolqi’n soqqi’si’, jaqti’li’qtan nurlani’wi’, sin’iwshi radiaciya ha’m radioaktiv za’ha’rleniw, elektromagnitli implus faktorlari’ ta’sir yetedi. Yadro qurali’ni’n’ energiyasi’ shama menen to’mendegishe bo’linedi: 50% energiyani’ tolqi’n soqqi’si’na, 35% energiyani’ jaqti’li’q nurlani’wi’na, 10% radioaktiv za’ha’rlewge ha’m 5% energiya sin’iwshi radiyaciyadan ibarat.
Tolqi’n soqqi’si’ – jari’li’w worayi’nan ha’r ta’repke u’lken tezlik penen tarali’wshi’ ku’shli da’rejede qi’si’lg’an hawa bag’dari’nan ibarat. Ma’selen, quwati’ 1 megatonna bolg’an yadro qurali’ jari’lg’anda tolqi’n soqqi’si’na 0,5 sekund ishinde 1000 metr arali’qti’, 9 sekund ishinde 5000 m arali’qti’, 22 sekund ishinde bolsa 10000 m arali’qti’ iyeleydi. Tolqi’n soqqi’si’nan jaraqatlani’w to’rt da’rejege bo’linedi:
Tolqi’n soqqi’si’ qorg’anbag’an adamlardi’ jaraqatlaydi’, soni’n’ menen, texnika ha’m wo’ndiris a’sbap-u’skenelerin wayran yetedi yaki jaraqatlaydi’. Adamlar buzi’lg’an imaratlar ha’m de quri’lmalardi’n’ bo’leklerinen, ati’li’p shi’g’i’p ati’rg’an tas, shiyshe bo’lekleri ha’m basqalardan da ja’birleniwi mu’mkin.
Tolqi’n soqqi’si’ni’n’ jaraqatlaw ha’m buzi’w da’rejesi quraldi’n’ quwati’na, jari’li’wdi’n’ tu’rine, jari’li’w worayi’ (epicentri)nen bolg’an arali’qqa, imaratlardi’n’, adamlardi’n’, texnikani’n’ soqqi’ tolqi’ni’ ta’sir yetip ati’rg’an waqi’ttag’i’ jag’dayi’na, wori’nni’n’ relefine ha’m basqalarg’a baylani’sli’. Tolqi’n soqqi’si’ adamdi’ bir neshe won metr arali’qqa i’laqti’ri’p taslawi’, woni’n’ zi’yanlani’wi’na, su’yeklerinin’ si’ni’wi’na, miydin’ shayqali’wi’na ha’m basqa tu’rli jaraqatlani’wi’na sebep boladi’.
Tolqi’n soqqi’si’ni’n’ arti’qsha basi’mi’ bolg’anda, ashi’q jerde turg’an adamlar jen’il jaraqatlani’wi’ ha’m kontuziya boli’wi’ (qulag’i’ shi’n’laytug’i’n boli’p qali’wi’, miyi aylani’wi’ ha’m basi’ awi’ri’wi’) mu’mkin. Yeger ashi’q jerde turg’an adamlarg’a, arti’qsha tolqi’n soqqi’si’ ta’sir yece, awi’rli’g’i’ wortasha bolg’an jaraqatlani’w aqi’betinde wolar huwshi’nan ketiwi, buni’n’ na’tiyjesinde qatti’ bas awi’ri’w keselligine ushi’rawi’, yeslew qa’bileti to’menlewi, tilden qali’wi’ ha’m qulag’i’ geren’ boli’wi’ mu’mkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
