Kirisiw 3 Tiykarǵı bólim

Mazmunı

Kirisiw 3
Tiykarǵı bólim
1. Tawlı aymaqlar hám olarda tarqalǵan atir gúlliler ........................................... 7
2. Atirgulliler tuqımlası hám olardıń keń tarqalǵan wákillerine sıpatlama ....... 17
3. Qaraqalpaqstan florasında tarqalǵan atir gúlli ósimlik túrleri .....................
Juwmaqlaw 23
Paydalanilǵan ádebiyatlar 25


Kirisiw
Temanıń aktuallıǵı
1. Prezident, dóretiwshilik hám qánigelestirilgen mekteplerdi rawajlandırıw agentligi (keyingi orınlarda — Agentlik), Innovciyalıq rawajlanıw ministrligi, Pánler akademiyası, Xalıq tálimi ministrligi, Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi, ximiya, farmacevtika, neft hám gaz sanaatı kárxanaları, ximiya hám biologiya pánleri boyınsha uzaq jıllıq tájiriybege iye ustaz -tárbiyashılar, oqıtıwshı hám ilimiy xızmetkerlerdiń tómendegi usınıslarına razılıq berilsin:
respublikanıń hár bir aymaǵında basqıshpa-basqısh ximiya hám biologiya pánlerine qánigelestirilgen 14 tayansh qánigelestirilgen mektepler (keyingi orınlarda — tayansh qánigelestirilgen mektepler) ni shólkemlestiriw, bunda Abu Ali ibn Sino atındaǵı jas biologlar hám ximikler qánigelestirilgen mektep-internatini bul mektepler mártebeine maslastırıw ;
respublika rayon (qala) larida basqıshpa-basqısh ximiya hám biologiya pánlerin tereńlashtirib oqıtıwǵa qánigelestirilgen 150 dane mektepler (keyingi orınlarda — qánigelestirilgen mektepler) ni shólkemlestiriw;
tayansh qánigelestirilgen mektepler hám qánigelestirilgen mekteplerde ximiya hám biologiya pánlerin nátiyjeli oqıtıwdı muwapıqlastırıw ushın olarǵa joqarı tálim mákemeleriniń 55 kafedraların biriktiriw;
islep shıǵarıw tarmaqları ushın orta buwın kadrlar tayarlaw sistemasın nátiyjeli jolǵa qoyıw maydanınan ximiya hám biologiya baǵdarlarına tiyisli qánigelikler boyınsha orta buwın kadrların tayarlaytuǵın 47 professional tálim mákemelerine islep shıǵarıw kárxanaların biriktiriw;
joqarı tálim mákemelerinde ximiya hám biologiya baǵdarlarında nátiyjeli oqıw procesin shólkemlestiriw, pánlerdi rawajlandırıw ushın olardıń 74 kafedralarına 11 Pánler akademiyası ilimiy-izertlew institutları hám de islep shıǵarıw tarmaqların biriktiriw.
2. Shólkemlestiriletin tayansh qánigelestirilgen mektepler hám qánigelestirilgen mekteplerge joqarı tálim mákemeleriniń kafedraları, ilimiy-izertlew mákemeleri hám islep shıǵarıw tarmaqların biriktiriw dizimi 1-qosımshaǵa muwapıq tastıyıqlansin.
Tayansh qánigelestirilgen mektepler hám qánigelestirilgen mekteplerdiń iskerligin jolǵa qoyıw boyınsha komissiya (B. A. Musayev) 2-qosımshaǵa muwapıq quramda tashkil etilsin hám oǵan 2020 -jıl 1-dekabrge shekem:
Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qala hákimlikleri menen birgelikte ulıwma bilim beriw mektepleriniń potencialı, oqıwshılardıń ximiya hám biologiya pánlerine bolǵan qızıǵıwshılıqı hám ata-analardıń talapların úyrengen halda, olar negizinde tayansh qánigelestirilgen mektepler hám qánigelestirilgen mektepler iskerligin jolǵa qoyıw ;
tayansh qánigelestirilgen mektepler hám qánigelestirilgen mekteplerdiń materiallıq-texnikalıqa bazasın bekkemlew, olardı joqarı maman pedagog kadrlar menen támiyinlew, mamanlıǵın asırıw hám qayta tayarlaw boyınsha mánzilli programmanı ministrler Mákemesine tastıyıqlaw ushın kirgiziw wazıypası júklensin.
3. Tómendegiler:
Ximiya hám biologiya baǵdarlarına tiyisli qánigelikler boyınsha orta buwın kadrların tayarlaytuǵın professional tálim mákemelerine islep shıǵarıw tarmaqların biriktiriw dizimi 3-qosımshaǵa muwapıq ;
Joqarı tálim mákemeleri kafedralarına Pánler akademiyası ilimiy-izertlew institutları hám islep shıǵarıw tarmaqların biriktiriw dizimi 4-qosımshaǵa muwapıq;
2020 — 2025-jıllarda ximiya hám biologiya baǵdarında úzliksiz tálim sapasın hám de ámelge asırılıp atırǵan ilimiy-izertlewler hám innovatsiya jumısları nátiyjeliligin asırıw boyınsha maqsetli programma (keyingi orınlarda — Maqsetli programma ) 5-qosımshaǵa muwapıq tastıyıqlansin.
4. Belgilensin:
joqarı tálim mákemeleri kafedraları — biriktirilgen tayansh qánigelestirilgen mektepler hám qánigelestirilgen mekteplerde oqıw procesin nátiyjeli shólkemlestiriw, professor -oqıtıwshılardı hám intalı studentlerdi tálim procesine qosıw, uqıp sabaqları, to'garaklar hám jazǵı mektepler shólkemlestiriw;
xojalıq birlespeleri, islep shıǵarıw kárxanaları hám klastyerlar — biriktirilgen ximiya hám biologiya baǵdarlarına tiyisli qánigelikler boyınsha orta buwın kadrların tayarlaytuǵın professional tálim mákemelerinde oqıwshılardıń teoriyalıq bilimlerin ámeliyatda bekkemlew, “ustaz -shákirt” dástúrlerineni rawajlandırıw hám oqıwshılarǵa kasiplik tálim beriwge kómeklesiw;
Pánler akademiyası ilimiy-izertlew institutları hám de xojalıq birlespeleri, islep shıǵarıw kárxanaları hám klastyerlar — biriktirilgen joqarı tálim mákemelerinde ximiya hám biologiya baǵdarlarında nátiyjeli oqıw procesin támiyinlew, ilim hám islep shıǵarıw integraciyasına erisiw, tarawdıń jetik qánigeleri baslıqlıǵında diplomoldi ámeliyatlardı otaw, student hám professor -oqıtıwshılardı laboratoriyalardan paydalanıw hám islep shıǵarıw processleri menen jaqınnan tanısıw ushın sharayat jaratıw, magistrlıq hám doktorlıq dissertatsiyaların qorǵawda ámeliy basshılıqtı ámelge asırıw, ilimiy jumıs nátiyjelerin ámeliyatqa qollanıw etiwge kómeklesiw hám ilimiy islenbelerdi kommerciyalastırıw boyınsha sherikligi jolǵa qóyıladı.
Atir gullerdi kóteriw ushın qısqı turar jay ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Oktyabr ayında júzimler kúlkiklar hám merwertlerden alıp taslanadı. Olar jerge túsirilip, jatqızılǵan hám qalıń teldan "shash paneli" menen jerge baylanısqan. Eger buta eski hám ájayıp bolsa, bunı qılıw júdá ańsat emes. Sol sebepli, úlken butalardı tor astınan basqıshpa-basqısh túsiriw kerek, olardı az-azdan tómenge hám jerge túsiriń. Bunı qum menen toldırılǵan shelekti kirpıklerdiń ústki bólegine bólew arqalı ámelge asırıw múmkin, olar az-azdan tupti egip, jerge jatadılar.
Jerge jatqan butanıń astında úshek jabıw materialınıń qatlamın jatqızıw usınıs etiledi (ruberoid, polietilen yamasa aǵash taxta). Bul mazlatılǵan topıraqtıń gúl poyalari menen baylanıs etiwine jol qoymaydı.
Qisqi qorǵaw usılları qishlaw ósimlikler suwıqtan azap shekpesligi hám muzlaw hám eritiwdiń ózgeriwshen ciklleriniń ólimli tásirin aldın alıw ushın islep shıǵılǵan. Butalardı erte orawdı baslamanadı.
Atir gullilerdegı japıraqlardıń kópshiligi muzlawı hám túsiwin kutiń, sonnan keyin Atir gul butaları átirapında barlıq túsken japıraqlardı hám basqa qaldıqlardı toplawıńız kerek. Bul zammarrıq kesellikleriniń qishlashini aldın alıwǵa járdem beredi hám kelesi jılda ósimlik kesellikleriniń jaqsı profilaktikası boladı. Ósimlik qaldıqların kuydiriń, onı kompost qazıqqa qoymań, qista temperatura kesellik sporalarini óltiriw ushın jeterlishe joqarı bolmaydı. Japıraqlardı tazalaw procesi butanıń tómengi bóleginen baslap bir neshe basqıshda ámelge asıriladı. Japıraqları hátte suwıqta da, ósimlik izolyatsiya etińmesten aldın kesiliwi múmkin.
Oktyabr ayınıń aqırında yamasa noyabr ayınıń basında, qislaw ushın atir gul qoyıwdan aldın, barlıq ósimliklerdiń túbir qatlamınan eski mulchti alıp taslań hám kompost tezek yamasa betti jasırıw perdesi sıyaqlı jańa organikalıq mulchti tarqatıń. Bul keleshekte keselliklerdiń payda bolıwınıń aldın alıwǵa járdem beredi, túbirlerdi muzlawdan saqlaydı, báhárde ósimliklerdiń artıwın tezlestiredi.
Toqıw yamasa oralǵan atir gulliler qista eń jaqsı gúldástelerden alıp taslanǵanında, jerge jatqızılǵan hám qar oramı olardı hádden tıs suwıqtan qorǵawına múmkinshilik beredi. Eger sizdiń ıqlım zonańız qista tereń qar oramın esaplawıńızǵa múmkinshilik bermese, siz jerge jatqan ósimliktiń kirpıklari (uzın butaqları) boylap topıraq yamasa mulchti quymaqtasıńız múmkin. Bul, sonıń menen birge, birinshi tor olardı alıp halda, joqarı turar jay jaralaydı múmkin. Suwıqtan qorǵawlanıw ushın ósimlik gúl qaǵaz menen baylanısqan jaǵdayda qaldıriladi, qısqısh polietilen menen bir neshe qatlamlarǵa o'raladi. Sonıń menen birge, buta sortlarında bolǵanı sıyaqlı, túbir zonası tıshqanlar ushın jaramsız bolǵan topıraq hám mulch menen izolyatsiya etilgen.
Edelweiss hám gentian eń ataqlı taw gulleri esaplanadı. Biraq salmaqli ıqlım sharayatlarına (tómen temperaturalar, qattı samallar, kóp jawın, azıqlanıw ushın topıraq jetispewligi hám hátte onıń tolıq joq ekenligi) maslastırılǵan basqa kóplegen gózzal guller hám ósimlikler bar.
Tawlardaǵı sezilerli biyiklikte alp otlaqları jaqtı, reńli guller menen jayılıp, formaları, reńleri hám sayalarınıń gózzallıǵı menen kózdi ózine tartadı. Nege alp tawları gulleri sonshalıq jaqtı? Birinshiden, pigmentlar kúshli ultrafioletoviy nurlanıwınan qorǵaw etedi, ekinshiden, gullerdiń jaqtı reńi hám ǵayrıoddiy kúshli iysi shańlantırıwshılar ushın ayriqsha "reklama" bolıp tabıladı. Sonı aytıw kerek, bálent tawlarda, hawa rayı sharayatına qaray, shıbın-shirkeyler onsha kóp emes, sol sebepli alp tawları gulleri olardı reńi hám hidi menen ózine tartıwǵa háreket etedi.
Jaylawlarda ósetuǵın atirguller bunday jasaw sharayatlarına áp-áneydey maslasqan. Mısal ushın, olardıń kóbisi qattı, tikenli poya hám japıraqlarǵa iye. Sonı aytıw kerek, qaramallar bunday ottı tutınıw etpeydi, sol sebepli bul ósimlikler kóbeyiw múmkinshiligine iye.