Kirisiw 3 Tiykarǵı bólim

2. Atirgulliler tuqımlası hám olardıń keń tarqalǵan wákillerine sıpatlama

Átir gúllilerdiń ishindegi eń ápiwayısı bolıp tabıladı. Buǵan 20 laǵan tuwıs, 180 ge jaqın túr kiredi, sonıń 100 túri spireya (tobılǵı) tuwısına tiyisli. Spireyalar tiykarınan Evraziya hám Arqa Amerika materiginiń arqa yarım sharında taralǵan, tek ayırım túrleri túslik yarım sharda ushırasadı.

Bul kishi tuqımlasqa kiretuǵın ósimlikler puta, kóp jıllıq shópler bolıp keledi. Japıraqları retli, siyrek qarama-qarsı, Yaponıya, Qıtayda ushırasatuǵın tuwısları Kerriya hám Rodotipuste, jaylasqan boladı. Gúl jataǵı bıraz jalpaq tegislew, siyrek oyıs, miywe japıraqlar sani 5: analıq túyinshesinde 2 tuqım búrtigi bar. Ca₍₅₎C9₅AG_5. Miywesi qutısha sıyaqlı. Miywesi pisken waqıtlarda shıtnap ashıladı, tuqımları tógiledi, samal arqalı taralıwǵa iykemlesken.
Cpireya (tobılǵı) tuwısı-SPIRAEA. Bul tuwısqa 100 ge jaqın putalar kiredi. Olar Evropa, Aziya hám Arqa Amerikaniń arqa yarım sharında taralǵan. GMA aymaǵında 22 turi ushırasadı. Solardan jabayı hám mádeniy turde ushırasatuǵin túrleri: SPIRAEA hyperisifolia (Zveroboy) japıraqlı tobılǵı hám S.Srenata-tobılǵı gorodchataya, siyrek tal japıraqlı tobılǵı-S.Salicifolia. Bular onsha úlken bolmaǵan puta bolıp, shaqaları jerge doǵa sıyaqlı iyilip turadı, kishkene tissheli, ápiwayı japıraqları boladı. Gúlleri qalqan tárizli top gúllerge toplanǵan. Bir gúlinde 5 gúl kese hám gúl japıraǵı bokal tárizli gipantiyanıń dógereginde jaylasadı. Atalıqları kóp sanda. Gipantiyaniń túbinde bes bólek miywe japıraqtan payda bolǵan bes japıraqlı miywesi jaylasadı. Gúli aq reńli. Top gúlleri shaqalardiń ushında jaylasadı. Bul ósimliklerdi qundızlar hám buǵılar jaqsı kórip jeydi.
Ryabina tuwısı-Sorbaria. Bul onsha úlken bolmaǵan tuwıs bolıp, tiykarınan 10 aziyalıq túr bolıp esaplanadı. GMAaymaqlarında 4 túri ushırasadı. Solardan tábiyatta hám mádeniy túrde puta deneli ryabina japıraqlı ryabina-S. sorbifolia keń taralǵan.
Átirgúlliler kishi tuqımlası-Rosoideae.
Bul kishi tuqımlasqa kóbinese arqa yarım shardıń keńliklerde taralǵan 800 shamalas túr kiredi. Kópshiligi máńgi jasıl aǵashlar hám jaz jasıl putalar, lianlar hám kópjılliq shóp deneli ósimlikler bolıp tabıladı. Ol spireyalar kishi tuqımlasınan gúl jataǵınıń tómendegi ózgeshelikleri menen ayırılıp turadı:
1. gúl jataǵı dóńes, bıraz qurǵaqlaw bolıp keledı. Ms: malina hám ejevikada:
2. gúl jataǵı etli, zemlyanikada: 3. tabaqsha sıyaqlı qurǵaq-manjetkada: 4. gúl jataǵı etli, gúl kese japıraǵınıń túbi menen qosılıp ósip, gúzege usaǵan-rozada. Analıǵı ápıwayıdan quramalıǵa shekem. Miywesi ashılmaytuǵın top miywe: semyanka (dánlı miywe), ǵozasha, japıraqsha hám shańǵalaq.
Baslı tuwısları hám túrleri.
Roza gúl yamasa shipovnik tuwısı-Rosa polimorflı tuwısqa kiredi. Jabayı ósiwshi túrleri 5 aǵzali qosarlı gúl dógeregine iye. Gúl formulasi: Ca₍₅₎C9₅AG_. Arqa yarım sharda, Orta Aziyanıń tawlı jerlerinde keń taralǵan tuwıs. Túr sanı ayrıqsha ótkinshi formalarınıń bolıwına baylanıslı, anıq emes. Bir maǵlıwmatlar boyınsha bul tuwısqa 120-150 basqa maǵlıwmatlarda 300-500 túr kirgizedi. Házirgi GMA florasında 150 túr kórsetilip, sonnan 60 endem, qalǵanları biziń elimizden tısqarıda ushırasadı. Solardıń ishinde mángi jasıl, japıraǵı túsetuǵin formaları bar. Ayırım túrleriniń miywesinde S vitamini kóp boladı. Bunnan basqa onıń miywesinde V,R,K hám A vitamininiń baslanǵıshı boladı. Eń kóp vitamin beretuǵınları aq gúlli hám qızıl gúlli shipovnikler esaplanadı. S vitamini Begger shipovnigi-R. Beggeriana hám ili shipovnigi- R.iliensis, Albert shipovnigi- R.albertii, gunta shipovnigi- R.huntica túrlerinde miywesiniń qurǵaq massasiniń 18,5miń mg %ke shekem S vitamini boladı.
Shipovnik gúlshilikte keń qollanıladı Onıń 12 mıńnan aslam sortı belgili.
Qulpınay tuwısı-Fragaria.Buǵan 50 ge shamalas túr kiredi. Kóp jıllıq uzın sabaqshalı quramalı japıraqlı shóp deneli ósimlik. Analıǵı dóńis etli gúl jataqtiń ústinde jaylasqan. Pisken waqıtta gúl jataǵı qizaradı mazali, iyisli boladı. Gúli aq reńli, gúl kese japıraǵı 10 eki sheńber boyınsha jaylasadı, kóp sanda atalıǵı hám kóp sanda analıǵı boladı.
Qulpınay tuwısınıń túrleri Ukraina, Rossiyanıń ortasha keńliktegi toǵaylarında, Orta Aziyada, Kavkazda ushırasadı. Toǵay zemlyanikası-F.vesca keń taralǵan ósimlik, murtshaları arqalı vegetetiv kóbeyedi. Bunnan basqa chiliy hám virginiya zemlyanikasınıń shaǵilistiriwinan F.ananassa degen túri alınǵan. Ol óziniń miywesiniń mazalılıǵı menen basqa mádeniy-F.moschata dan joqarı turadı. Bul túr jańa sortlardı shıǵarıw ushın selektsionerler tárepinen keń paydalanılmaqta. GMAaymaǵında qulpınaydıń Koralka, Magomet, Roshinskaya degen sortları keń taralǵan.
Ejevika tuwısı- Rubus. Polimorflı tuwıs bolıp, 500 den aslam túrdi óz ishine aladı. GMA aymaǵında 45 túri ushırasadı. Onıń túrleri tiykarınan arqa yarım shardıń ortasha hám suwıq klimatlı jerlerinde keń taralǵan.
Tuwıstiń qádimgi malina - R.ideaus degen túri Rossiyaniń Evropalıq bóliminde, Kavkazda, Sibirde hám Orta Aziyada ushırasadı. Bunıń mádeniylestirilgenleride bar. Malinaniń miywesi taza túrinde awqatqa paydalansa, keptirilgenleri ıssılıqtı páseytiriwshi, terletiwshi dári retinde keń paydalanadı.
Átir gúlliler kishi tuqımlasına bulardan basqa bizde kóp ushırasatuǵın ǵaz pánje - Potentilla, 300 ge jaqın túri bar hám Manjetka- Alchimella, 350 den aslam túri bar.
Bul tuqimlasqa 300 jaqin túr kirip. olar 9 tuwisqa bólinedi. Shóp deneli, buta tárizli, bazida siyrek lian túrindegi ósimlikler bolip keledi. japiraqlari pútin retli jaylasqan. Gúlleri tsiklik, aktinomorf, qos jinisli, tsimozli top gúllerge yamasa barmaq top gúllerge toplaǵan. Gúliniń formulasi: Ca₅Co₅A₅₊₅G₍₅₎. Analiqti payda etiwshi miywe japiriaqlar sani 5 ten 3 ke shekem, geyde 2. Analiq túyinshesi 2-5 uyali. Ataliqlari 5 biraq olardiń arasinda 5 ósimshe staminodiyalar boladi. Miywesi qutisha tárizli.
Ziǵir tuwisi- Linum. 200 jaqin túri bar. ziǵirlar aǵash, buta tárizli gerangúllilerden kelip shiqqan. ziǵirlar tuqimlasi xugoniyalar tuqimlasi menen júdá jaqin. Ziǵirlar barliq dúńya bólekleriniń ortasha klimatli jerlerinde taralǵan. Túriniń kópligi boyinsha úsh oraydi ajiratiwǵa boladi. Ms: Jer Orta teńizi, Arqa Amerikaniń túslik batisi hám Túslik Afrika. Ziǵirdiń shóp deneli kóp jilliq, eki hám bir jilliq túrleri ushirasadi. ǵMA aymaǵinda ziǵirlardiń 45 túri tawli hám dalalarinda ushirasadi. Ekonomikaliq jaqtan úlken áhmiyetke iye túrlerinen qádimgi ziǵir-L.usitatissimum esaplanadi. Bul talshiq beriwshi ósimlik, may aliw ushinda egiledi. Ziǵirlar tábiyatta jabayi túrinde Pribaltikadan baslap Tinish okeanǵa shekem keń taralǵan. Bir jilliq shóp deneli ósimlik bolip, 20 sm den150 sm shekemgi uzinliqtaǵi tsilindr tárizli paqalǵa iye. Paqali onsha shaqalanbaǵani talshiq aliw ushin egilse, kúshli shaqalanatuǵin túrleri may aliw ushin egiledi. Talshiq beretuǵinin dolgunets-ziǵiri dep, may beretuǵinin- kudryash ziǵiri dep ataydi. Ziǵirlardiń gúli bes aǵzali, sheńber boyinsha jaylasqan, gúl japiraqlari kók reńli. Mádeniy ziǵir- L. usitatissimum jabayi ziǵirdan- L.angustif9lium. kelip shiqqan boliwi múmkin. Ziǵirlardan may aliwda qalǵan qaldiq gunjarasi mallarǵa sapali ot-jem bolip esaplanadi.
Ziǵirlar tuwisiniń Qaraqalpaqstan aymaǵinda bir túri ushirasadi. Bul L.humile dep atalip, qaraqalpaqsha «páskeltek ziǵirǵ delinedi. Ol bir jilliq ósimlik. Gúlleri aktinomorf, qos jinisli, gúl kese hám gúl japiraqlari 5 bolip ayirim-ayirim jaylasqan. Ataliǵi 5, biraq araliǵinda tisshe tárizli staminodiyalar jaylasqan boladi.
Analiq baǵanasi 5, analiq qarinshasi 5 uyali, 10 tuqim búrtiginen turadi. Gúl japiraǵi aspan kók reńde, eni 10-20mm, miywesi shar tárizli, qutisha tárizli úlkenligi 7-9 mm. Qolda egiledi, ayirim jaǵdayda otaq-shóp retinde shiǵadi.
Bul qatarǵa kiretuǵin ósimliklerdiń kópshiligi shóp deneli, siyrek butalar, júdá siyrek aǵashlar bolip keledi. japiraqlari retli yamasa siyrek qarama-qarsi jaylasqan quramali yamasa biraz keskinlengen japiraqli. Jan japiraqlari bar yamasa jan japiraqsiz ósimlikler. Gúlleri ádette tsimozli top gúllerge iye, qos jinisli yamasa ayirim jinisli aktinomorf yamasa siyrek zigomorf (geranlar tuwisinda), qos gúl dógerekli bolip keledi. Gúl kese japiraqlari 5 yamasa siyrek 4 erkin biriniń ústine biri jaylasqan yamasa túpleri birikken. Gúl kese japiraqlari 5 yamasa siyrek 4 erkin biriniń ústine biri jaylasqan yamasa shiyratilǵan erkin yamasa túpleri aziraq birikken, jekke siyrek gúl japiraqlari joǵalǵan. Ataliǵi 10 eki sheńber boyinsha jaylasqan, geyde 15 úsh sheńber bolip jaylasqan. Analiǵi tsenokarpli 2,3,5, miywe japiraqtan payda bolǵan. Analiq túyinshesi ústki. Hár bir uyada (1)2 tuqim búrtigi jaylasqan. Miywesi hár hiyli tipte. Tuqimi tuwri yamasa iyilgen uriqqa iye, endospermali yamasa endospermasiz. Bul qatarǵa 9 tuqimlas (Taxtadjyan 1987) solardan baslilarina taqtaymiz.

Bul tuqimlasqa bir yamasa kóp jilliq shóp deneli siyrek yarim buta hám buta ósimlikleri kiredi. Japiraqlari ádette ápiwayi, pánje siyaqli tamirlanǵan yamasa keskilengen, geyde quramali jan japiraqli, spiral yamasa qarama-qarsi jaylasqan boladi. Gúlleri aktinomorf gúl aǵzalari sheńber boylap jaylasqan, zigomorf gúlleride bar. Ataliǵi10, siyrek 15 yamasa 5. Analiǵi 5 yamasa 3 miywe japiraqtan payda bolǵan tsenokarpli, analiq túyinshesi ústki. Analiq moyni birew, awizshasi bes nurli. Bul tuqimlasqa 780 túr kiredi.

Gerań tuwisi- Geranium. Buǵan 300túr kiredi. Sonnan 35túri GMAaymaǵinda ushirasadi. Solardan eń áhmiyetli kóp taralǵani otlaq geranya-G.pratense, toǵay gerani-G.sylvaticum, qizil gerań- G.sanquimum.Gerań tuwisiniń bazi bir túrleri dári aliwda keń qollaniladi.
Pelargoniya tuwisi- Pelargonium (gerkshe-»pelargosǵ- leylek sózinen shiqqan). Bul tuwis túriniń kópligi jaǵinan ekinshi orinda turadi. Buǵan 250ge jaqin túr kiredi. Olar tiykarinan Afrikada taralǵan. Gúlleri zigomorf. sirtqi gúl kese japiraǵi sozilip tepkirge aylanǵan. Bul tuwistiń túrleri gúlshilikte keń paydalaniladi hám efir maylarin aliwda, parfyumeriya hám sabin sanaatinda áhmiyetli. Qizgish pelargoniya- P.roseum .yarim buta tárizli ósimlik bolip Qara teńizdiń Kavkaz jaǵalawlarinda, Abxaziya, Adjariyada efir maylarin aliw ushin kóp egiledi. Gúl retinde P.zonale túri egiledi.
Bul tuqimlas “Jizń rastenii” (1981) hám t.b. ádebiyatlarda gerańlar tuqimlasiniń bir tuwisi retinde berilgen. Sonǵi ádebiyatlarda misali «Illyustrirovanniy opredelitel` visshix rastenii Karakalpakii i Xorezma» (1983) óz aldina tuqimlas retinde berilgen. Bul tuqimlastiń Qaraqalpaqstanda bir tuwisi, bir túri bolip, (Biebersteinia multifida DS), ol Kanteper yamasa ǵarǵa tuyaq dep ataladi. Bunday dep ataliwiniń sebebi tamiri juwanip shaqalanǵan túynek tamirlardi payda etedi, soniń ushinda ǵarǵa tuyaq dep ataladi.
Al kanteper dep ataliwiniń sebebi bul ósimlik dárilik ósimlikler qatarina kirip, quraminda bir qansha alkolloidlar bolip ishten qan ketkende qandi toqtatiw ushin tamiriniń qaynatpasi ishiledi.
Bul tuqimlasqa buta hám aǵash deneli ósimlikler kiredi. japiraqlari retli yamasa siyrek qarama-qarsi jaylasqan, ápiwayi, pútin, pár siyaqli tamirlanǵan, jan japiraqsiz. Bul qatarǵa kiriwshi ósimliklerdiń tamirinda azotti ózlestiriwshi bakteriyalar boladi. Gúli qos jinisli ratsemyuzli top gúllerge toplanǵan, aktinomorfli 4aǵzali. Qos jinisli gúllerinde gúl kese japiraqlari qosilip ósip tútikshe payda etken,4 ósimsheli. Ataliqlari gúl kese japiraqlariniń iyilgen erinlerine birikken. Analiǵi bir miywe japiraqtiń birigiwnen payda bolǵan, bir tuqim búrtigine iye. Miywesi ǵozasha. Tuqimi tuwri uriqli, endospermali yamasa endospermasiz.
Bul tuqimlasqa 3 tuwis 55 túr ósimlik kiredi. Olar tiyqarinan Evropa, Aziya hám Arqa Amerikada taralǵan. Jiydeler aǵash, buta deneli ósimlikler bolip olar juldiz tárizli túksheler menen qaplanǵan. Japiraqlari retli yamasa geyde qarama -qarsi, sheferdi tuwisinda jaylasqan, qisqa sabaqshali pútin bolip keledi. Bul tuqimlastiń barliq túrleriniń tamirinda azotti ózlestiriwshi bakteriyalar jasaydi, sonliqtan olar organikaliq shirindileri az bolǵan topiraqlarda da jaqsi óse aladi. Gúlleri jeke yamasa az sanli gúli qisqa sabaqshali sawsaq tárizli gúlge iye. Gúli qos jinisli (jiydelerde) qalǵan eki tuwisinda ayirim jinisli. Gúl dógeregi qos jinisli hám analiq gúllerinde gúl kese japiraǵiniń birigiwinen payda bolǵan tútikshelerden turadi, al ataliq gúllerinde kese tárizli jalpaq bolip keledi. Gúl kese japiraǵi 4 salali, oblepixada eki salali. Ataliǵi 4, sheferdiyde 8 bolip olar, gúl kese japiraǵiniń iyilgen jerine jibi arqali birikken. Analiǵi 1 miywe japiraqtiń birigiwinen payda bolǵan, jip siyaqli uzin moyni boladi. Miywesi ǵozasha, gúl tútikshesiniń ósiwinen payda bolip, etli qabiq penen qaplanǵan. Tuqimi endospermasiz.
Jiyde tuwisi - Elaeagnus. Bul jiydeler tuqimlasiniń eń úlken tuwisi bolip, 50 túr ósimlik kiredi. Oniń ayirim túrleri Túslik Evropada, Batis hám Orta Aziyada, hám Arqa Amerikada taralǵan. Kópshilik túrleri Shiǵis hám Túslik-Shiǵis Aziyada keń taralǵan. ǵMA da 5 túri ushrasadi. Solardan kóp ushirasatuǵini - jigildik-mayda japiraqli jiyde--E. agnustifolia. Ol úlken bolmaǵan aǵash deneli ósimlik, issi klimatli jerlerde, qurǵaqshiliqqa shidamli, duzli topiraqlarda jaqsi óse alatuǵin- tiykarǵi toǵay payda etiwshi ósimlik bolip tabiladi.
Jiydelerdiń tiykarǵi ózgesheliklerinen biri paqalinan kóp muǵdarda jelim bólip shiǵaradi, ásirese qurǵaqshiliq bolǵanda kóp bólip shiǵaradi. Jeliminen sapali boyaw hám jelim alinadi. Jiyde toǵaylari dár`ya jaǵalariniń juwilip ketiwinen saqlawda úlken áhmiyetke iye. Olar tamiri arqali kóbeyip qashi jaǵalardi jaqsi bekitip turadi. Jiydeler tuqimi hám qálemsheleri arqali jaqsi kóbeyedi. Sonliqtan olardi qora retinde kóp egiledi. Gúllegen waqitta olar kúshli iyis shiǵarip shibin-shirkeylerdi ózine tartip, olar arqali shańlanadi. Kóp nektar bólip shiǵaradi. Jiyde bali ayriqsha mazali hám jaǵimli iyisi menen ayrilip turadi. Jiydeniń miywesi erte waqitlardan beri awqatqa paydalaniladi. Bunnan basqa asqazan ishek awiriwlarin emlewde dári retinde keń paydalaniladi. Soniń menen qatar oniń miywesinen spirt, tannin hám taǵi basqa zatlar alinadi.
Jiydeniń qabiǵinan qara hám qońir boyaw alinadi. Gúlinen jaǵimli iyisli qońir reńli efir mayi alinadi. Jiydeniń japiraǵinda hám miywesinde ellagnin alkaloidi boladi. Jiyde joqari sapali bekkem aǵash beredi. Oni kópir quriwda, jer súriw ushin gúnde hám basqada buyimlar islewde keń paydalanǵan.
Jiydeler tuwisiniń Qaraqalpaqstanda jigildikten basqa mádeniy jiyde-E. orientalis kóp egiledi. Oni miywesi hám aǵashi ushin egedi.
Sońǵi waqitlarda oblepixa-Hippophae tuwisiniń túrleri de egile basladi. Ms: Krushina siyaqli oblepixa-H.rhamnoides. bul eki úyli ayirim jinisli ósimlik. Oniń miywesinen may aliw ushin paydalaniladi. Oblepixa mayi jaralardi jaziw ushin hám asqazan-ishek jaralarin jaziw ushin dári retinde keń qollaniladi.
Oblepixaniń japiraǵinda fiziologiyaliq aktiv zatlar boladi. Sonliqtan áiyemgi zamanlarda grekler oblepixa japiraǵin awiriw atlarǵa jegizip emlegen. Frantsiyada awiriw qoylardi emlegen. Oblepixa miywesinen hár qiyli aziq-awqat zatlari tayarlanadi. Ms: shire, kisel, vareńe hám taǵi basqa zatlar. Oniń miywesinde vitaminlerden S, V₁, V₂, E, R hám organikaliq kislotalardan limon, alma kislotalari boladi.
Tal japiraqli oblepixa-H.salicifolia bulda kóp egiletuǵin ósimlik. Ol Gimalay tawlariniń túslik qiyaliǵinda keń taralǵan. Ol dári retinde keń paydalanilatuǵin ósimlik. Tibet oblepixasi-H.tibetana tibet meditsinasinda júdá keń qollaniladi.
Bul qatarǵa onsha biyik bolmaǵan aǵashlar, butalar hám shóp deneli ósimlikler yamasa kóbinese aǵashlanǵan lian túrindegi ósimlikler kiredi. Japiraqlari retli yamasa júdá siyrek qarama-qarsi jaylasqan bolip keledi. Japiraǵi ápiwayi pánje siyaqli kóriniste hám pánje siyaqli tamirlanǵan bolip, tez túsip qalatuǵin jan japiraqli yamasa siyrek jan japiraqlari bolmaydi. Gúlleri tsimozli top gúllerge toplanǵan, mayda jasillaw reńli boladi. Gúli qos jinisli, gúl kese japiraǵi ádette hálsiz rawajlanǵan, aniq emes 4-5 tisshe túrinde bolsa, gúl japiraqlari 4-5 bazi birewlerinde túpleri birigip ketken, júzimler tuwisinda ushlari birigip ósken boladi. Gúllegen waqitlarda túplerinen úzilip qalpaq siyaqli túsip qaladi. Ataliqlari 5-4 túpleri menen nektar diskisine (dúmpeshigine) birikken yamasa tútik siyaqli bolip ósken boladi. Bularda nektar dúmpeshigi jaqsi rawajlanǵan, analiq túyinshesine birigip ósken. Analiǵi tsenokarpli 2-6(-8) miywe japiraqtiń birigiwinen payda bolǵan, moyni birigip ketken, bas siyaqli yamasa disk tárizli, tórt ósimsheli awizshasi boladi. Analiǵi ústki, miywesi shireli 1-2 uyali. Tuqimi kishkene uriqli endosperma menen oralǵan boladi. Bul qatarǵa eki tuqimlas kiredi: Vitaceae hám Leeaceae.
Bul tuqimlasqa 12 tuwis 700 aslam túr ósimlikler kiredi. Olar ortasha, subtropikaliq hám tropikaliq zonalarda keń taralǵan.
Júzimler paqali aǵashlanǵan lian tárizli ósimlikler paqalinda pánje siyaqli retli jaylasqan japiraqtiń qarsisinda shaqaniń túr ózgerisinen payda bolǵan murtshalari boladi. Gúlleri shashaq top gúllerge toplanip, solqimdi payda etedi, qos jinisli gúlge iye, ayqaspali shańlanadi, formulasi: Ca₅ (hálsiz rawajlanǵan) Co₅ (mádeniy júzimde ushlari birikken, túsip qaladi) A₅G₍₂₎. Analiq túyinshesi ústki eki uyali, miywesi jemis, tuqimi endospermali.
Júzimler tuqimlasiniń eń áhmiyetli túrleri júzim (Vitis) tuwisina tiyisli. Buǵan 40 qa jaqin túr kiredi. ǵMA da 5 túri taralǵan. Bunnan basqa 2 arqa Amerika túri mádeniylestirilgen. Eń kóp taralǵani-mádeniy júzim (Vitis vinifera). Oni adamlar eń áiyemgi waqitlardan baslap aziq-awqat retinde paydalanǵan. Júzim biziń eramizdan burinǵi 5000 jillarda jer orta teńiz jaǵalarinda, Kishi Aziyada, Siriya hám Palestinada mádeniy túrde egile baslaǵan. Mesopotamiya, Assiriya, Vaviloniyada 3500 burin, Armeniyada 2000 jil burin mádeniylestirilgen. Házirgi waqitlarda mádeniy júzimniń hár qiyli sortlari barliq jerlerde keń taralǵan. Oniń 2000 nan aslam sorti belgili. ǵMA da 1200 sorti egiledi. Ayirim suwiqqa shidamli sortlari Kalinin, Kazań, Ufa keńliklerine shekem taralǵan. Júzimniń uliwma egislik maydani 9 mln ga, soniń 7 mln ga Evropada, ǵMA da 1 mln ga dan aslam.
Amerikada jabayi halda ósetuǵin arozona júziminiń (Vitis arizonica) miywesin jergilikli indeytsler erte waqitlardan baslap paydalanǵan, hátte olar izyum, vino tayarlawdi-da bilgen. Amerikani ózlestiriwshi evropalilar indeytslerdiń tayarlaǵan vinolarin kórip tań qalǵan. Al mádeniy júzim (V.vinifera) Evraziyada taralǵan. Ol batis Evropa, Kishi Aziya, Kavkazda keń taralǵan, jabayi toǵay júziminen (V.sylvestris) kelip shiqqan. Biraq ayirim botanikler, S. I. Korjinskiy (1910) mádeniy júzim bir túrden emes, hár qiyli túrlerden kelip shiqqan boliwi múmkin dep esaplaydi. Bul másele ele toliq aniq emes.
Geypara jabayi túrler úlken xojaliq áhmiyetke iye. Olar keselliklerge shidamli jańa sortlardi shiǵariw ushin material bolip esaplanadi. Ms: Rossiyada amur júzimi (V.amurensis) gibridlestirip, júzimniń vino alinatuǵin sortlarin shiǵariwda keń paydalaniladi. Bunnan basqa jabayi júzimler dekorativ ósimlikler retinde keń paydalaniladi.
Bul qatarǵa aǵash, buta yamasa shóp deneli ósimlikler kiredi. Olardiń japiraqlari retli, geyde qarama-qarsi yamasa top bolip jaylasqan, ápiwayi pútin yamasa pánje siyaqli, pár siyaqli keskilengen, jan japiraqli yamasa qinli japiraqli bolip keledi. Olardiń organlariniń toqimalarinda sxigzogen jol menen payda bolǵan kanalshalar bolip, efir maylari hám smolalar toplanǵan boladi. Gúlleri ádette mayda paqaldiń ushinda yamasa japiraq qoltiqlarinda jaylasadi, sayaman tárizli top gúllerge iye. Gúli bes aǵzali gúl kese japiraqlari gúl jataq penen qosilip ósip ketken tisshe túrinde boladi. Gúl japiraqlari erkin jaylasqan 5, ushlari joqari qaray qayrilǵan boladi. Ataliqlarida gúl japiraqlariniń sanina teń boladi. Analiǵi tsenokarpli 2 yamasa siyrek 3-5 miywe japiraqtan payda bolǵan. Analiq túyinshesi astqi. Miywesi shańǵalaq tárizli yamasa jemis siyaqli. Tuqimi kishkene uriqli endospermali. Bul qatarǵa 3 tuqimlas kiredi.
Bul tuqimlasqa 850 ge jaqin túr, 70 tuwis kiredi. Olar aǵash, buta, lian hám urqan tamirli kóp jilliq shóp deneli ósimlikler bolip keledi. Tuqimlastiń kópshilik túrleri Túslik-Shiǵis Aziya. Polineziya, Avstraliyada. Tropikaliq Amerikada taralǵan. Japiraǵi jan japiraqli, japiraǵi pár yamasa pánje siyaqli tilkimlengen, retli, siyrek, qarama-qarsi yamasa top bolip jaylasadi. Gúli qos jinisli yamasa eki úyli aktinomorf, bes aǵzali qos gúl dógerekli. Gúlleri sayaman, bas yamasa masaq top gúllerge toplanǵan. Ataliǵi 5,10 analiǵi ápiwayi 1-5 miywe japiraqtan payda bolǵan, astqi. Miywesi tsenokarpli jemis yamasa shańǵalaq.
Araliya tuwisi-Aralia. 35 túri bar. Uzaq shiǵis, Túslik-Shiǵis Aziya, Arqa hám Orayliq Amerikada taralǵan. ǵMA da 5 túri bar. Áhmiyetli túrleri biyik araliya-A.elata, Mańchjuriya araliyasi-A.mandshurica.
Jeńsheń tuwisi-Panax. 6 túri bar. 4 Shiǵis Aziyada, 2 Arqa Amerikaniń ortasha klimatli jerlerinde taralǵan. Rossiyada bir túri Uzaq shiǵista ushirasadi. Kóp jilliq urshiq tamirli shóp deneli ósimlik. Gúli qosjinisli ápiwayi zontikke toplanǵan. Miywesi jemis siyaqli.
Jeńsheń-P.schin-seng. Qitay hám tibet xaliq meditsinasinda erte zamanlardan beri dári retinde keń qollanilip kiyatirǵan ósimlik. Házirgi waqta barliq dúńya ellerinde dári retinde keń paydalaniladi. Jeńsheń adamdi sergeklendiriwshilik qásiyetke iye. Sonliqtan oni adamdi jasartiwshi ósimlik dep esaplaydi. Oniń tamirinan nastoyka ekstrakti, maz`, qaynatpa tayarlap paydalanadi.
Plyush tuwisi-Hereda. 15 túri bar. Ortasha klimatli jerlerde Shiǵis Aziyaniń, jer orta teńiziniń, Ortasha Evropaniń jaylawlarinda ushirasadi. ǵMA da 6 túri taralǵan. Oniń eki túri mádeniylestirilgen. úylerde, oranjeyalarda gúl retinde egiledi. Bal beriwshi ósimlik. Oniń 100 sorti bar. Qádimgi plyush-H.helix, H.taurica-Qirim plyushi keń taralǵan.
Bul tuqimlasqa 300 tuwis 300 shamalas túr kiredi. Olar kóbinese arqa yarim shardiń ortasha keńliklerinde taralǵan. Sayaman gúllilerge eki jilliq hám kóp jilliq shóp deneli ósimlikler kiredi. Olardiń denesinde sxizogen jol menen payda bolǵan kanalshalarda iyisli suyiqliq toplanǵan boladi. Kópshiliginde tamiri juwaniǵan boladi. Ms: geshir, petrushka. Paqaliniń ishi quwis, sabaqshali, qinli retli jaylasqan japiraqlari boladi. Japiraqlari 2-3 márte tilkimlengen, keskilengen. Japiraq sabaqshalariniń paqalǵa tutasatuǵin jeri keńeyip, japiraq qinina aynalǵan.
Gúlleri sayaman gúllerge toplanǵan, siyrek bas top gúlge toplanǵan, qos jinisli, jánlikler menen shańlanadi, nektar bólip shiǵaradi, analiq ústi diskasi boladi. Quramali sayamanda pritsvetnikler oni qorshap alip turadi, al bir sayamanda kishkene obertochkalar orap turadi. Geybirewlerinde bulardiń birewi joǵalǵan boladi. Gúl qorǵan ápiwayi, gúl kese japiraǵi rawajlanbay qalǵan. Hár qiyli reńdegi gúl japiraqlarinan turadi. 5 gúl japiraǵi bolip, aq, sari, qizil, kók bolip keledi, olardiń ushlari joqari qaray iyilgen boladi. Ataliǵi 5, olarda ishke qaray iyilgen boladi. Analiǵi birew eki miywe japiraǵinan payda bolǵan astqi, eki uyali, eki moyni hám awizshasi bar. Gúliniń formulasi: Ca<sub>5-0</sub> Co<sub>5</sub>A<sub>5</sub>G­<sub>(2)</sub>. Miywesi eki semyanka. Tuqimi endospermali, mayli, kraxmalsiz. Sayaman gúlliler efir mayli bolip, smola, alkaloidlari boladi. Olar aziq awqatqa, dári retinde, texnikaliq maqsetler ushin keń paydalaniladi.
Tuqimlastiń tiykarǵi xojaliq áhmiyetine iye bolǵan túrlerine toqtalip ótemiz.
Geshir tuwisi-Daucus. juwan urshiq tárizli tamirǵa iye túkli paqalli eki jilliq ósimlik. Top gúldi hám gúldi orap turiwshi japiraqlari pár siyaqli keskilengen, gúli aq miywesi qatti túkli (tikenli). Gúliniń formulasi:  Ca<sub>(5)</sub> Co<sub>5</sub> A<sub>5</sub>G<sub>(2).</sub>
Mádeniy geshir-Danc7s sa58va- Biziń eramizdan burinǵi 2000 jillardan beri mádeniylestirip egilip kiyatirǵan, tamiri aziq-awqatqa paydalanilatuǵin ósimlik. Tamirinda kóp muǵdarda karotin-provitamin A, S, V<sub>1</sub>, V<sub>2</sub> vitaminleri boladi. Mádeniy geshir GMAniń kópshilik jerlerinde taralǵan, jińishke aq tamirli jabayi geshirden-Daucus carota kelip shiqqan.
Iyisli ukrop tuwisi-Anethum graveolens-Paqaliniń sirti jiltiraq, tegis, jaǵimli iyisli, japiraqlari iyne siyaqli bolip tilkimlengen top gúli hám gúli sirtinan japiraqsha menen qaplanbaǵan, sari reńli gúlli bir jilliq ósimlik. Paqalinda, japiraǵinda S vitamini hám efir maylari kóp boladi, bul sabin qaynatiwda, liker sanaatinda keń qollaniladi.
Sel`derey tuwisi-Apium. Eki jilliq hám bir jilliq urshiq tárizli tamirli ósimlik. Iyisli sel`derey-A.gravelens keń taralǵan ovosh ósimligi.
Petrushka tuwisi-Petroselinum. 6 túr kiredi. ǵMA aymaǵinda bir túri buyra petrushka-P.crispum. Ol barliq jer sharinda keń taralǵan. Japiraǵi ushin egiledi. Awqatqa paydalaniladi.
Gewrek tuwisi-Ferula. Bul tuwistiń Qaraqalpaqstanda 6 túri ushirasadi (Erejepoa, 1979). Barliǵi kóp jilliq shóp deneli ósimlik. 7-8 jilda bir márte gúllep miywe beredi. Qumli hám taqirli shóllerde keń taralǵan. Bulardiń japiraqlarin jas waqtinda yamasa qurǵaq waqtinda hám tuqimlarin qoylar, túyeler jeydi.
Tamirinda paqalinda kóp muǵdarda, jelim, smola efir maylari boladi. Sonliqtan olardi qurt túsiriwshi, awiriwdi toqtatiwshi, ishteydi ashiwshi dári retinde qollaniladi.
Sasiq gewrek-F.assa-foetidae. Qizilqumda hám Ústirtte keń taralǵan ósimlik. Ol ot-shóp hám awqat retinde jergilikli xaliq tárepinen keń qollaniladi. Oniń bir túbinde 5-7 kg shekem tamiri boladi. Tamiriniń quraminda 67% kraxmal boladi. Tamirin, paqalin bir qansha márte suwǵa juwǵannan keyin awqatqa paydalaniwǵa boladi.
Jawjamir-F.dubjansk- :stirttiń qumli hám tasli shóllerinde ushirasadi. Oniń tamirin jergilikli xaliq awqatqa paydalanǵan.


_{3. Qaraqalpaqstan florasında tarqalǵan atir gúlli ósimlik túrleri
Qaraqalpaqstanda egiw ushın usınıs etilgen qızǵılt sortları: Qara magiya, Papilon, Burgun, Salvidor, Kulin Yelezaveta, Moskovskiy, Prezident, Anjelika hám t.b.
Nál tayarlaw. Jazdıń ortalarında shala yarım pısken shipovnik teriledi, dukkaklari chaqib alınadı hám o'radagi qumga aralastırıp kómiledi. Kómilgennen keyin, 3-4 kún dawamında suw sepilib turıladı. 15-20 kún ótkennen keyin kómilgen shipovnik qumnan alınadı, jayıp quritiladi.
Quriganlari elanip, qumnan ajratıladı, shúberek qaltaǵa salıp, saya hám qurǵaqlay orında saqlanadı. Shipovnik urıwı noyabr ayında taǵı qalıńlıǵı 25-30 sm bolǵan ızǵar qumga aralastırıp kómiledi. Mart ayınıń 5-10 sánelerinde qumnan qazıp alınıp, elanadi hám 10 -15 sánelerde jerge sebiledi. Sebilgen urıw 20 -25 kún dawamında kógerip shıǵadı.
May ayınıń ortalarına barıp birlew etiledi. Náller japsar waqtıǵa shekem kútim etiledi. Avgust ayınıń 10 -15 larinda kepserlewǵa yetiladi. Kepserlew ushın qızǵılttıń saw pısken kóz sortdasi tańlap alınadı. Kózli sortta guldiń tómen bóleginen 20 -25 sm. qaldırıp kesiledi. Kesilgen sortdaniń tóbe jumsaq bólegi de kesip alıp taslanadı. Qalǵan saw sortdadan kóz alıp, shipovnik denesine japsar etiledi. Japsar etilgennen keyin, 20 -22 kúnden keyin urıq shıǵadı, az-azdan rawajlanıp, shoxǵa aylanadı hám 9 -10 aydan keyin dáslepki gulini beredi.
Egiw ushın jay tańlaw hám jerdi tayarlaw. Gúl jetistiriw ushın ajıratılǵan maydan tegis hám onsha úlken bolmaǵan (2-3 ge shekem ) qıyalıqta bolıwı kerek. Jer maydanı gúzek aylarında tayarlanadı. Organikalıq tóginler berip, 20 -30 sm tereńlikte chopiladi. Topıraq otaqlardan tazalanadı, tırmalanadı hám pushta alınadı. Olar keltelew, bálentligi 20 -25 sm, keńligi 70 sm bolıwı kerek. Egiwden aldın maydan suwǵarıladı. Náller 70×60 sm hám 70×70 sm sxemada egiledi.
Egiw. Qızǵıltlardı egiwdiń eń maqul túsetuǵın waqtı báhár mawsimi bolıp tabıladı. Egiw aldından qızǵıltning túbirleri tekserip shıǵıladı, sınǵan hám titilgan túbirler kesip taslanadı, qalǵan saw túbirler bolsa ılay hám qaramal taslandıqınan tayarlanǵan atalaǵa batırıp alınadı. Gúl nálin egiw ushın eni 30×30 sm, tereńligi 30 sm úlkenligindegi tereń qaziladi. Nál otırǵızıwdan aldın bul tereń suw menen toldırıladı. Toplar nálzárdaǵi jaǵdayınan bir az tereńrek (3-4 sm) etip, japsar etilgen tárepin kún shıǵıw tárepke qaratıp otqaziladi. Japsar bolǵan jayı jer maydanında 45-50 sm tóbede bolıwı kerek. Ízǵar kóterilip ketpewi ushın sheńber salma betiga 3-4 sm qalıńlıqta qawız yamasa jańa at tezeki sewip qoyıladı. Uzın shaqları qırqıp kalta etiledi. Qırqıwda jańa putaqlar payda bolıwı ushın tórt-altı urıq qaldırilishi kerek. Ósimlik ótkeriletin kúni hár bir tereńge 6 -8 kg esabınan chirigan tezek topıraqqa aralastırıp solinadi. Agrotexnikalıqa ilajları tuwrı alıp, barılǵanda ósimlik tupidan 8-12 danaǵa shekem gúl alıw múmkin.
Suwǵarıw. Suwǵarıwda shipovnik kógerip shıqqannan keyin jer shala, yaǵnıy hár 10 kúnde 2-3 márte suwǵarıladı. Japsar etilgennen keyin astınan ızǵar ketpewi kerek. Keyin nál hápte dawamında 1 ret suwǵarılıp turıladı.
Tóginlew. Qızǵılt nálleri tiykarınan jergilikli tóginler menen azıqlantiriladi.
Qatar aralarına qayta islew. Qayta islew jumısları suwǵarılǵannan 2-4 kúnnen keyin atqarıladı. Topıraqtı yumshatish dáslepki jılları 3-4 márte ámelge asıriladı. Qatar araları qol kúshi menen 10 -15 sm tereńlikte ósimliktiń átirapın jumsartıw etiledi hám otaqtan tazalanadı.
Qızǵılt shatın kesiw. Qızǵılt tiykarınan erte báhárde butaladi. Butalgan shaqlar jaz boyı kelesi jıl ushın orınbasar putaqlar shıǵaradı. Gúlleytuǵın qızǵıltlar kalta qaldırıp butaladi. Jer muzlawdan bir neshe kún ilgeri qızǵılt toplarındaǵı japıraqlar putkinley túsedi. Artıqsha putaqlar alıp taslanadı.
Top tamaqı átirapına 40 -50 sm biyiklikte topıraq oyiladi. Sol tárzde qızǵıltlar qislaydi. Erte báhárde urıqlar bórtpesten aldın tamaq átirapınan topıraq alınadı, ústi ashıladı, túbir tamaqı tazalanadı, ziyanlanǵan hám sınǵan, úshlerin suwıq urǵan putaqlar qırqıp taslanadı.
Kesellik hám zıyankeslerge qarsı gúresiw. Shiraga qarsı 20 g anabazin yamasa nikotin sulfatti yohud 50 g jasıl sabındı 10l suwǵa qosıp tayarlanǵan eritpe purkeledi. Órmekshikelerge qarsı tiofos eritpesi purkeledi.
JUWMAQLAW}

Átir gúllilerdiń ishindegi eń ápiwayısı bolıp tabıladı. Buǵan 20 laǵan tuwıs, 180 ge jaqın túr kiredi, sonıń 100 túri spireya (tobılǵı) tuwısına tiyisli. Spireyalar tiykarınan Evraziya hám Arqa Amerika materiginiń arqa yarım sharında taralǵan, tek ayırım túrleri túslik yarım sharda ushırasadı.

Bul kishi tuqımlasqa kiretuǵın ósimlikler puta, kóp jıllıq shópler bolıp keledi. Japıraqları retli, siyrek qarama-qarsı, Yaponıya, Qıtayda ushırasatuǵın tuwısları Kerriya hám Rodotipuste, jaylasqan boladı. Gúl jataǵı bıraz jalpaq tegislew, siyrek oyıs, miywe japıraqlar sani 5: analıq túyinshesinde 2 tuqım búrtigi bar. Ca₍₅₎C9₅AG_5. Miywesi qutısha sıyaqlı. Miywesi pisken waqıtlarda shıtnap ashıladı, tuqımları tógiledi, samal arqalı taralıwǵa iykemlesken.
Cpireya (tobılǵı) tuwısı-SPIRAEA. Bul tuwısqa 100 ge jaqın putalar kiredi. Olar Evropa, Aziya hám Arqa Amerikaniń arqa yarım sharında taralǵan. GMA aymaǵında 22 turi ushırasadı. Solardan jabayı hám mádeniy turde ushırasatuǵin túrleri: SPIRAEA hyperisifolia (Zveroboy) japıraqlı tobılǵı hám S.Srenata-tobılǵı gorodchataya, siyrek tal japıraqlı tobılǵı-S.Salicifolia. Bular onsha úlken bolmaǵan puta bolıp, shaqaları jerge doǵa sıyaqlı iyilip turadı, kishkene tissheli, ápiwayı japıraqları boladı. Gúlleri qalqan tárizli top gúllerge toplanǵan. Bir gúlinde 5 gúl kese hám gúl japıraǵı bokal tárizli gipantiyanıń dógereginde jaylasadı. Atalıqları kóp sanda. Gipantiyaniń túbinde bes bólek miywe japıraqtan payda bolǵan bes japıraqlı miywesi jaylasadı. Gúli aq reńli. Top gúlleri shaqalardiń ushında jaylasadı. Bul ósimliklerdi qundızlar hám buǵılar jaqsı kórip jeydi.
Ryabina tuwısı-Sorbaria. Bul onsha úlken bolmaǵan tuwıs bolıp, tiykarınan 10 aziyalıq túr bolıp esaplanadı. GMAaymaqlarında 4 túri ushırasadı. Solardan tábiyatta hám mádeniy túrde puta deneli ryabina japıraqlı ryabina-S. sorbifolia keń taralǵan.


_{Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi}

1. 
   Mustapaev S.M. Botanika,Toshkent, «Uzbekiston» ,2002 y.
   
2. 
   Toshmuxammedov R.İ Usimliklar sistematikasidan amaliy mashǵulotlar Toshkent, «Uzbekiston», 2006 y.
   
3. 
   Toshmuxammedov R.İ Botanika (Usimliklar sistematikasi) Toshkent, 2008.
   
4. 
   Pratov U.P., Nabiev M.M. «Ózbekiston yuksak ósimliklarning zamonaviy tizimi», Toshkent, 2007 y.