Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Төменги омыртқалылардың метаморфозы 
 
Дөңгелек аўызлылар, ганоидлылар, еки тәрепли дем алыўшылар, сүйекли 
балықлар ҳәм амфибиялардың личинкалары аз ямаса көп муғдарда ересек 
формаларынан айырылады ҳәм оларда өсиў барысында, раўажланыўында 
айтарлықтай өзгерислер болады. Ганоидлық ҳәм еки тәреплеме дем алыўшы 
балықларда сыртқы сағағы бар айрықша личинка пайда болады. Мәйек 
қабығынан босанған миногаларда ересек организмнен өзгеше кишкене личинка-
пескоройка ямаса қум қазыўшы пайда болады. 
Буларда Стомадеум еле ишек түтиги менен байланыспаған болып, личинка 
стомадеуми
 
түби тесилип, ишек пенен байланысаман дегенше, сарыўыз 
қалдығы есабынан аўқатланады. Бул ўақытқа дейин қәдимги сағақ пенен дем 
алыў болады. Сағақ саңлағы тамақтың сыртқа ашылған тесиги болып, сағақ 
саңлағының түтиги қап тәризли энтодермалық кеңейген бөлимниң 
дийўалларында сағақ бүклемлери пайда болады. Пескоройканың ямаса қум 
қазыўшының көзлери кишкене раўажланбаған болып, тери астында орналасқан. 
3-4 жыллық личинка ҳалында пескоройка күшли өсип оның дүзилисинде бир 
қанша өзгерислер болады. Пронефроз, мезонефроз бенен алмасады. Биринши 
буйрек минога личинкасында ҳәм ересегинде баслы бөлип шығарыў хызметин 
атқарады.
Метаморфозда қалқан тәризли бези басламасы ишки секреция хызметин 
атқарады ҳәм оның гормоны қанға түседи. Пескоройканың ямаса қум қазыўшы 
личинканың алдыңғы бөлими өзгерип: көзи үлкейеди, бас қалқанының 
шемиршек тоқымасы қәлиплесип, бастың аўыз бөлими өседи, аўыз ишинде таза 
тери емшеклери пайда болып, миноганың аўыз тислерине айланады. 

---

113 
Бир ўақытта гипофиз бези де өседи. Ишекликтиң алдыңғы бөлиминде 
өзгерис болып, миногаға тән болған дүзилиске ийе дефинитив ишекке 
айланады: бириниң үстинде бири жатқан түтик тәризли жутқыншақ ҳәм аўыз 
қуўыслығына ашылатуғын сағақ бөлими аўызға ашылады. Метаморфозда тутас 
арқа қарын қалашлары, арқа қуйрық, қарын қалашларына қәнигелеседи. Өт 
қалташасы ҳәм оның ағымы жоғалады.
Амфибиялардың метаморфозы морфологиялық ҳәм физиологиялық қайта 
дүзилиўи, себеплери жағынан жақсы тексериледи.
Амфибиялардың түрли топарларында метаморфоз процеси өзгешеликлерге 
ийе, бул олардың онтогенезиниң айрықша эволюциясына байланыслы келип 
шыққан. Қуйрықсыз амфибиялар метаморфозында морфофизиологиялық қайта 
дүзилиў бир қанша тез болады. Бул өзгерис суў орталығынан қурғаққа 
шығыўына туўры келетуғын өзгерислерге ийе. 
Ийт балық қурбақаға айланыў метаморфозында барлық органларында анаў 
ямаса мынаў өзгерислер ямаса қайта дүзилиўлер болады. 
Узын шақаланған сағақлар раўажланыўшы қалқан менен жабылып, олар 
кейин қысқарып ҳәм ийт балық ишки сағақ пенен дем алады. 
Личинкалық өмириниң екинши ярымында өкпе иске түседи. Сағақ қалқаны 
пайда болғанан кейин ийт балықтың қуйрық тийкарында артқы аяқ 
басланғышлары келип шығады. Ал кейин жуп сағақ дугасы артында алдыңғы 
аяқ басламалары пайда болады. Метаморфозға дейин олар сағақ қалқаны менен 
жабылған болады.
Метаморфозда өкпе раўажланып, олар менен бирге өкпе артериясы ҳәм 
венасы раўажланады. Оннан кейин ишки сағақ қалқаны жоғалады. Солай етип, 
алдыңғы аяқлар ашылып ҳәм артқы аяқлар өседи. Артқы аяқлардың күшли 
өсиўине байланыслы артқы бөлими қанлары жамбас ортасына бағдарланып, 
жамбас веналары арқалы төменги полый венаға қайтып келеди ҳәм қуйрық 
қалашы, булшық ет ҳәм хордасы қуйрық пенен қысқарады. Бул арқалы 
фогоцитарлық ҳәм азғаныў процесслери болады. Ишеклик қысқарады, 
гистологиялық қайта дүзилиў болады, бас қайта дүзилип ортаңғы қулақ 
қәлиплеседи ҳәм қабақтың жас безлери раўажланады. Жақтың бас қалқанының 
дүзилиси өзгерип тумсық ҳәм мүйиз тислери түседи, көзлери күшли өсип 
шығады.
Скелетлердиң шемиршек бөлимлери сүйекленип тийкарғы сүйеклер пайда 
болады. Сидик жыныс ағзаларында өзгерислер байқалып тери дүзилиси 
өзгереди. 
Қуйрықлы амфибиялардың ишинде (мексикалық қуйрықлы амфибия) 
личинкалық стадияларда аксолотль айрықша қызық. Аксолотл личинкалық 
дүзилисин сақлап, көбейиўге уқыплы болып, бул қубылысқа неотения 
делинеди.

---

114 
Метаморфозға ушыраған қуйрықлы амфибияларда тоқымалардың, 
органлардың қайта дүзилиўи жүдә кескин емес, бирақ регрессив қубылысларда 
байқалады. Сыртқы сағақлардың атрофияланыўы ямаса қысқарыўы қуйрық 
бөлиминиң сорылыўы усылай өтеди. Бас бөлимлеринде өзгерислер болып, 
әсиресе өзгерис висцераллық скелетте болады. Тери дүзилисинде өзгерислер 
болады.
Тәжирийбелерге байланыслы метаморфоз қалқан тәризли безлердиң 
искерлигине байланыслы болады.
Ийт балықтың бул бези алып тасланса, узақ өсип, личинка дүзилисин 
сақлап, жүдә үлкен ийт балық раўажланады. 
Егер бундай ийт балыққа териеодин гормоны менен тәсир қылсақ, 
метаморфоз болады. Л.Я.Бляхер бези алынған амфибияның личинкасы жасаған 
суўға салғанда метаморфозға тәсир еткен. Амфибияның метаморфозында 
гипофиз гормоны қалқан тәризли безге тәсир етип, белгили хызмет атқарады.
Гипофиз препаратын ийт балыққа инъекция қылғанда олардың 
метаморфозын тезлетеди. 
Бул тексериўлер тарийхый жақтан қызықлы болып, амфибиялардың 
метаморфозы тиресионлық гормон менен тәсир еткенде, барлық системалары 
искерлиги жағынан писип жетилискенде гана болады. 
Гипоталамус-гипофиз-қалқан тәризли безлердиң ҳәлсиз ҳәрекетин ерте 
көриў мүмкин, бирақ метаморфоздың басланыўы гипоталамусте басқарылады, 
ал оның искерлигиниң писип жетилисиўи тиреоидинлик гормонның тәсири 
астында болады. 
М.С.Мицкевичтиң жазыўы бойынша: тиреоидинлик гормонның әдепки 
муғдарының тәсири нәтийжесинде ТРГ секрециясы көбейип гипоталамусқа 
тәсир етип, трирестроплық гормонның бөлиниўин күшейтип ол тиреоидинлик 
гормонының муғдарын көтерип, метаморфозды тәмийинлейди». 
Солай етип, түрли ҳайўанларда метаморфоз ҳәр қыйлы жоллар менен иске 
асады.
Гейде ол дүзилисин қурамаластырады (гидроидлар). 
Ал гейде олар қысқарады (асцидиялар). 
Бир жағдайларда дүзилиси кескин өзгереди (ийне терилилер). 
Басқа бир жағдайларда организмниң дүзилиси айтарлықтай өзгермей 
көпшилик тоқымалары қайта қәнигелеседи (насекомалар). 
Метаморфоз ҳайўанлардың тиришилик жағдайларының өзгериўине 
байланыслы болып, ийкемлесиўшилик әҳмийетине ийе. 
Соның менен бирге қурамалы ишки механизмлер исленип шығылады.