Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Түрли сүт емизиўшилердиң зародышлық ҳәм зародыштан 
тыс органларының схемалық көринислери (Б.И.Балинский, 1965 
бойынша).
 
А-жерқазар; Б-жарғанат; В-адам; Г-тышқан. амн.п.-амниотлық 
қуўыслық; алл-аллантоис; Ж.М.-сарыўыз қалтасы; Эц-экзоцелом 
Бул ўақытта трофобластта көплеген бир неше басланғыш клеткалар 
раўажланып, кейин оларға зародыштан тыс мезодерма клеткалары өсип, ол 
жерде қан алып жүриўши тамырларды пайда етеди. Қан алып жүриўши 
ыдыслар өсип кирген трофобласт емшекшелер «екинши» деп аталады, ал 
трофобласттың өзи хорионның екинши емшекшеси болып есапланады. Бир 
қанша кейинирек сүт емизиўшилердиң зародышларында аллантоисқа усаған 
өсимше раўажланып, оған гейде «аллантоидлық аяқша» делинеди. Ол тек 
зародыштан тыс мезодермадан дүзилип, қан тамырларына бай ҳәм хорион 
емшеклерине иштен өсип киреди. Хорионның екинши өсимшелери ҳәм 
аллантоидлық аяқша әҳмийетли эмбрионаллық ийкемлесиў болып, булар урық 
ҳәм ананың қан айланыў системаларын бириктириў ушын керекли болады. Бул 
байланыс зародыштың жатыр дийўалына имплантацияланыўынан баслап иске 
асады. 
 
Имплантация ҳәм плацента типлери 
 
Омыртқалы ҳайўанлардың имплантациясы. Сүт емизиўшилер сарыўызсыз 
раўажланыўға 
қалай 
өткен? 
Сүт 
емизиўшилердиң 
ата-теги 
жер 
баўырлаўшылардың мәйегинде көп сарыўыз болған. Сүт емизиўшилер өз 
эволюциясында бир қанша раўажланды ҳәм онтогенизи көп дәўирлерди өз 

---

80 
ишине алады, сонлықтан сарыўызы көп болыў керек еди. Бирақ сарыўызы көп 
мәйек физиологиялық ҳәм экологиялық жақтан бул топардың үлкен 
ўәкиллеринде болыўы мүмкин. 
Биринши сүт емизиўшилер кишкене болып үлкен мәйекти алып жүре 
алмаған. Бул қыйыншылық түрли ҳайўанларда түрли усыллар менен шешилген. 
1) Сарыўыз бенен аўқатланыў бир жағынан мәйек туўыўға ийкемлесип 
белоклар менен толтырылады ҳәм мәйекликте мәйектиң көлемине тәсир 
етпейди. Бул рептилиялардың өзинде ҳәм қусларда иске асады. 2) Белок 
аўқатлық зат болып сарыўызды қуўып шығады. Бундай усыл турбеллярияда, 
жаўын қуртларда және қалталыларда болады. 3) Аўқатланыўы плацентарлық 
болады, бул шаянларда ҳәм плацентарлық сүт емизиўшилерде ушырасады. Бул 
аўқатланыў усылы узақ раўажланыўда шексиз мүмкиншиликлер туўдырады; 
сондай-ақ бул ўақытта мәйек клеткасы мәйекликте микроскопиялық киши 
болады, ямаса овуляцияланып мәйек алып жүриўши найдың шаршарына түсип 
мәйек алып жүриўши найдың бас бөлиминде туқымланып ишке ҳәрекетленеди, 
ал тири туўыўшыларда жатырда раўажланады. Улыўма бул схема дурыс, бирақ 
ҳәр бир класста, отрядта, сондай-ақ түрлерде де схемадан айырым 
өзгешеликлер болады. Мадагаскарлық қылшықлы кирпиде фолликула 
дийўалында суйықлықтың топланыўы болмайды. Мәйек мәйекликтен шығыў 
ўақытында мәйеклик тоқымалары жумсайды ҳәм мәйек қарын бослығына сүзип 
шығады. 
Сперматозоидлар 
мәйекликтиң 
ишине 
кирип 
мәйекти 
туқымландырады. 
Түслик Африкада жасайтуғын секириўши деген кемириўшиниң ҳәр бир 
мәйеклигинен бирден 60 мәйек жетиледи (овуляцияланады), олардың қайсы 
бири биринши болып имплантация жүз беретуғын орынға жетип келсе, сол 
мәйек жасап қалады ҳәм аталанады. 
Плаценталылардың 
жатыр 
дүзилислерине 
қарасаң 
айырым 
кемириўшилерде, пиллерде еки жатыр болады, ал гейде улыўма бөлимге 
бириккенликтен оның қынға жақын ақырында екиге бөлинген жатыр пайда 
болады (айырым кемириўшилер, жыртқыш ҳәм гүйис қайтарыўшы емес жуп 
туяқлылар) (36-сүўрет). 

---

81 
36-сүўрет.