Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Лекция №6 
Тема: Раўажланып атырған организмниң дифференциясы 
 
Реже 
1.Дифференцировканиң мысаллары; Диффенцировка процессиндеги 
айрықша белоклар синтези. 
2. Белоктың биосинтезин Регуляциялаўшы молекулалар механизими 
туўралы түсиник. 
3. Бир пүтин организмдеги клеткалардың дифференцияланыўы. 
Таяныш сөзлер:
-Детерминация түсиниги; -Детерминацияны анықлаў 
ушын тәжирийбелер; -Организмниң раўажланыўына орталықтың тәсири; -
Эмбрионаллық раўажланыўыдың сезгирлик ямаса қәлтис дәўирлери; - 
Раўажланыўда организмлердиң бир пүтинлиги;
 
Енди биз жүдә майда ҳәм қурамалы процесслери менен танысамыз. 
Мысалы: Клеткадағы дифференцировкаланыў бул тек ғана айрым органлардың 
қәлиплесиўи емес, ал сол процесслер нәтийжесинде клетканиң тәғдирин шешиў 
бул тек жүдә айрым ўақытларды ғана атқарамай қалаўы мүмкин. 
Клеткалар дифференцировкаланыў менен оларда турақлылықта артып 
барады. 
Енди усындай дифференцировка түрлери менен танысамыз. 
Биз билемиз мезодерма сомейлери 3 қатламға бөлинеди: 
Дематом, Склератон, Миотом: 
Әне усылар ҳәр бири белгили типтеги клеткаларды береди. 
Мысалы: 1. Дерматом-бул тери астындағы бириктириўши ткан 
клетчаткасынан турады-фибробластлардан турады. 
2. Склератом-бул шемиршектиң бөлип шығарған заты хондробласпордон 
турады. 
3. Миотом-булар клеткалар кейинирек бир-бири менен жипшелер арқалы 
тутасады ямаса ол кесе-жалақ мускулатурадағы талшықлардан турады. 
Әне солай етип сомитлерден үш түрли бир-бирине усамаған клетка 
типлери пайда болады. 
Енди ишки көп қабатлы көз бакалын көремиз: Биз-билемиз усыдан көздеги 
тор пайда болады. Бундай тор пайда болыўы көпшилик дифференцировка 
нәтийжесинде өтеди. 
Усы тордың пигментли бөлегинен фоторецепторлар пайда болады. Бул 
көздеги таяқша ҳәм копбашалар есапланады. Ал көздиң ишки дийўалынан 
ямаса 
көз 
бакалыниң 
иши 
қабатынан 
ганглиоз 
клеткалар 
дифференцировкаланып, олар өзлериниң узын талшықларын-аксонларын бас 

---

65 
мийге бағдарлайды, ал келте талшықларын-дендритлерин бул көз бакалыниң 
аралық клеткалары менен байланысады одан 2 нейрон шығып. Ол көриў 
жолларына тутасады. 
Жәнеде эмбрионал көз зародышында клетка элементлери пайда болып олар 
тирениш 
(опора) 
ўазыйпасын 
атқарады 
(нейроглия 
усындай 
цитодифференцировкаға көп мысалларды көрыў мүмкин). 
Жүдә қурамалы дифференцировкаланыў бул қан пайда етыўшы тканларда 
ушырайды. Себеби ол жерде қанниң формалық елементлери пайда болады ҳәм 
организмниң иммунлы қорғаныўы ушын кереклы затлар пайда болады. 
Буларды жеке биз частная гистологияда өтиледы.
Усындай эмбрионал раўажланыў тармағы кейинги 10-15 жылда көпшилик 
нәтийжелерди шешти, ямаса малекуляр биология бул тараўда жаңаша тил 
жаратты. Усы илим клетканиң дифференцировкаланыў тараўында, әсиресе, 
айрықша 
белоклардың 
синтезин 
ашты 
ямаса 
ҳәр 
тараўда 
дифференцировкаланған клеткалар олар бир бирлеринен өзгешелик етеди, ең 
кем дегенде бир айрықша белги менен. Биз айрықша (специничность) дегенде 
өниң химиялық саставын түсинемиз, ондағы аминокислоталар қатарындағы 
ретлиликти бул белок малекуласыниң биринши структурасы есапланады. 
Ал көпшилик рабочи белокларда булар (структура ҳәм ферментотивли) 
ямаса не специричный белоклар. Ал спецификалық белокларға биз айырым 
ўақытларда «Шеннен тыс белоклар», «белки» роскиши» депте айтамыз., Себеби 
олар сол клетканиң тийкарғы жасаў өмири ушын жүдә керекли емес, бирақ 
усылардың қатнасы менен айрым керекли ислер атқарылады. 
Биз усы спецификалық белокларды атап көрсетемиз: ямаса «шеннен тыс 
белоклар» булар тийкарынан диффенцировкаланған клеткаларда синтезленеди: 
1. Фибробластлар – булар спец белок коллагенди синтезлеседи. 
2. Қаплаўшы эпителия клеткасы-кератин. 
3. Миобластлар – Миозинди: 
4. Фоторецепторлар-опсин (көриў белгиси). 
5. Эритроид клеткалары-булар кейиншелик эритроцитлерди пайда етеди. 
Гемоглабин: 
6. Ас сиңириў жоллары эпителиялары-пепсин ҳәм трипсин булар ас 
сиңириў ферментлери. 
7. Плазмалық клеткалардан - (булар организимди иммунлы қорғаўшы 
затлар ямаса олар антигенлерден қорғайды) булар миллиард айрықша спец 
Антителлерди бөлип шығарады. Биз оларды иммунноглоубулин деймиз. 
Ҳәзир әсиресе селекция ислеринде кең қолланылып жүрген. Клоналлы-
селекция теориясы бунда ҳәр бир клон иммунитети тек бир ғана типтеги 
иммуно-глоубуменди бөлип шығарады. 

---

66 
Солай 
етип 
усы 
процесслерде 
миллиорд 
типтеги 
клетка 
дифференцировкасы өтиўи мүмкин. 
Әне усы спец белоклардың синтези бул абсолют ямаса тамам болған 
процесс болып есапланады. Мысалы: Гемоглабин молекуласында 4 шынжыр 
болады. 2. d –цепи; 2. В-цепи; Усыдан 1-шиси 141 аминокислотадан турады. 2-
шиси – В = 146 аминокислота. Солай етип үлкен жастағы нормал Адам 
гемоглабини (гемоглабин А) усыниң 6-шы номеринде, В-шынжырында 
глутамин кислотасы болады. 
Ал усы басқа бир аминокислота Валин менен орны алмасқанда Адам жүдә 
аўыр кеселлик орақ тәризли клетка анемия келип шығады. Атынан-ақ мәлим 
организимде эритроциттиң формасы өзгереди. Ал айырым ўақытларда 
дифференцировка тек синтезленген белокларға байланыслы болып ғана қалмай, 
басқада затларға қантқа ҳәм оның қосындыларына-да байланыслы болады. 
Мысалы: Шемиршекли зат бул Мукополисахаридлерден турады. Булар 
углеводлар туўындысы бул зат хондробласт клеткасында синтезлениўи ушын 
айрықша ферментлер керек. Олар болса белоклардан турады. 
Соның ушын спец-белоклар ушын ямаса клетканиң дифференциясы ушын 
тек спец белоклар синтези керек.