Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

2-сораў: 
Биз биохимия ҳәм молекуляр биология курсынан билемиз белок 
синтезиниң ҳәр түрли регляция дәрежелери болады. 
1). ДНК-составындағы нукмотидтиң өзгериўи: Клетка дифференцировкасы 
нәтийжесинде усы ДНК составы өзгериўи мүмкин деген гипотеза бар. 
Ядродағы составы өзгереди дейди ямаса ДНК-ниң айрым бөлеклери түсип 
кетеди. Транслокация, инверсия т.б. Әне усындай гипотезаға биз соматикалық 
мутация гипотезасы деймиз. Себеби өзгериў мутациялы ҳәрактерде болады. Бул 
процесс изине қайтпайтуғын процесс айрым клеткаларда.
Әне усындай түр регуляцияға биз репликация дәрежесиндеги регуликация 
деймиз. Себеби ДНК структурасындағы өзгерис бул мүмкин ДНКниң 
репликациясы нәтийжесинде болыўы мүмкин еки еселениўинде м-(messeger). 
2). мРНК или иноформация РНК бул РНК ниң айрықша типии бул ДНК 
дан информацияны РНК өткереди.
мРНК составындағы нуклеотидлер составы өзгерисинен. Ал усы мРНК-ниң 
нукмотидлер составы ҳәр қыйлы клеткаларда ҳәр түрли болады, ҳәтте кең сол 
клеткалардағы ядролорындағы ДНК составы өзгермеген болыўы-да мүмкин. 
Сол ушын усы мРНКлар ДНК-ниң ҳәр түрли участкаларында жайласқан 
болыўы мүмкин. 
Солай етип, усы мРНК менен ДНК ниң бирге тигилиўин биз транскрипция 
деймиз. Ал усы дәрежедеги регуляцияға биз-транскрипсия дәрежесиндеги 
регуляция деймиз. 

---

67 
3) Биз билемиз айрым клеткалар өзиниң составындағы мРНК лары менен 
бир-бирине айырмашылық етпейди. Бирақ мРНК ниң трансияциясы ҳәр түрли 
клеткаларда ҳәр түрли тезликте өтиўи мүмкин, ямаса айрым мРНК Лар 
көпшилик ўақытлар трансляцияланбаўы-да мүмкин. Булар белгили составты 
бузады. Әне усындай регуляция типине биз транслокация дәрежесиндеги 
регуляция деймиз. 
3-сораў:
Молекуляр биологлар 3 түрли типтеги химиялық факторлар 
дифференцировканы ҳәрактерлейди дейди. 
1. Ооплазмадағы затлар; 
2. Индукторлар; 
3. Гармонлар;
Әне усы затлар қандай-да бир клетканиң дифферендировкасына тәсир 
етеди. Мысалы: Ооплазмадағы затлардың тәсирин көремиз бул туўралы Гердон 
тәжирийбелерин көремиз. 
Усы ооплазмадағы затлар сол мәйек клеткасына көширип салынған ядроға 
тәсир етеди, оны генетикалық жақтан активлендиреди. Бизге белгили усы 
ооплазма компоненти клетка диффенцировкасына тәсир етеди. Мысалы: 
Насекомалардың жыныс клеткалары тек ооплазмадан қуралады, қуртлардың 
мезоблосты 
ҳәм 
молюскалардың-да 
тек 
ғана 
цитоплазмадағы 
полярлопастлардан дүзиледи. 
Жәнеде усы ооплазма составынан-хорда клеткалары мезенхима тканы, 
энтодерма эктодерма бөлеклери Асцидияларда раўажланады. Бирақ олардың 
қалай пайда болыў механизмлер толық еле белгисиз қалмақта. Және биз толық 
билемиз усы ооплазма компонентлери әсиресе генниң активлигине тәсири бар 
екенлигин мысал: бластомер размерлериниң өзгериўине, оның бөлиниўиниң 
тезлигине тәсир етеди. 
Мысалы: Көпшилик зародышлардың раўажланыўы толық регуляцияны тек 
ғана көпшилик ооплазмалық сорылыўынан кейин баслайды. Бул аталған ҳәм 
аталмаған мәйек клеткаларында бирдей өтеди. 
1). Солай етип ооплазмалық сегрегация бул зародышта ҳәр қыйлы 
дифференцировкаланған клеткалардың орнын белгилейди. Бул түсиникти биз 
потологиялық таза пайда болыўлар дәўиринде сездик оған биз тератомлар 
деймиз. 
Сүт емизиўшилердиң жыныс безлеринде көремиз. Гоноцитлердиң жүдә тез 
интенсив раўажланыў процессинде эмбриодлар пайда болыўлары мүмкин бул 
денешеде жүдә көп тәртипсиз жайласқан дифференцировка болған клеткалар 
болады: Шемиршек, Мускул нерв энтодермал т.б. ушыраўы мүмкин. 
2). Енди индуктордың ролине келсек, ол клетканиң дифференциясы ушын 
ең бир керекли фактор есапланады. Организмлерде спец индукторлар болады. 

---

68 
Индуктор-возбудитель олар ҳәр қыйлы дифференуировка процесслерине ҳәр 
түрли тәсир етеди, ол клетка ишиндеги генлерди активлендиреди т.б. 
3). Ал гармонлардың функциясы ҳәммеге анық. Мысалы: гармон эктизон 
бул насекомалардың түрлеўине керекли зат бул бизге мәлим хромосома 
участкаларында пуффларды пайда етеди. Бул хромосомалардың синтетик 
жолда ашылған актив участкасы. 
Ал гормон эстрогон жас шөжелердиң мәйеклигинде мРНК синтезин 
болдырады. Бул мәйек белогын пайда етеди авидилди. Соның менен бирге биз 
усы гормонларды-да тап дифференцияровканы жүдә анық, етип ислейди деп 
айтыўға да болмайды. 
Демек гормонлар олар тек ғана таярланған клеткаларға тәсир етиўлери 
мүмкин. 
Насекомалардың эмбрион раўажланыўы жүдә көп түрли болады көп 
метаморфазға ушырайды. Эмбрион личинкаға өтиўде бир неше личинкалық 
стадивларды ийелейди, кейин толық өтиўи өткеннен соң куколкаға ҳәм ең 
ақырында үлкейген (взрос) дәрежеге өтеди-имаго. Мысалы: Дрозофило 
раўажланыўда 10 жуп диска, 1 тақ диска пайда болады, солардан жуп 
дискалардан: қанат, аяқ, антенна, баста қаплаўшы тканлар торакс, ал тақ 
дискадан-гениталии раўажланады. 
Трансдетерминация-бир диска клеткасы басқа органниң дәслепки 
раўажланыўын береди. Мысалы: антенди пайда етиўши дискадан-аяқтың 
қанаттың ямас көздиң дәслепки клеткаларын бериўшиге айтамыз. Көз дискасы-
қанат дискасын Берген: айрым трансдетерминациялар изине қайта айналыўы 
мүмкин, ал айрымлары төмен айналса айрымлары дым изине қайта айланбайды. 
Бул процессти 1960-жылларда швед илимпазы К. Ходарна ашты. 
Ал гармон эритропоэтин болса бул клеткалардағы гемоглабинниң синтезин 
күшейтеди-оларды эртроцит клеткаларына топлайды. Деген менен бул гармон 
клетканың пайда болыўынан өлиўине шекемги хызметти атқара алмайды, 
себеби олар таяр клеткаға тәсир етеди. Себеби бул клеткаларда плазма 
мембранасындағы спец рецепторларға тәсир етеди.