Kirish. Katalitik jarayonlarni sanoatda tutgan urni va vazifalari

Jadval-6

Ko’rsatkichlar, homashyo tavsifi	Gudron	Kreking qoldiq
Zichlik	0,990	1,024
Kokslilik darajasi	16	23
Oltingugurt miqdori, %	2,8	3,3
Maҳsulotlar chiqishi
Koks	24	35
C4 gacha gazlar	11	11
Benzin	16	7
Engil va og’ir gazoyl	49	47
Cirkulyaciyalanish koeffecenti	0,3	0,3

2.2. Termik kreking jarayonlarining nazariy asoslari.
Neft xom ashyosining molekulalari yuqori ҳarorat (T 360^o S dan yuqori) ta’sirida parchalanadi yoki krekinglanadi. Kreking jarayonida ikkilamchi reakstiyalar ҳam boradi, ya’ni parchalangan birlamchi maxsulotlarning molekulalari o’zaro birikadi.
Mazutni termik krekinglaganda undan qariyib to 60 % gacha maxsulot, ya’ni past ҳaroratda qaynaydigan uglevodorodlar olish mumkin bo’ladi. Bu maxsulotlar quyidagilardir: kreking benzin, kreking kerosin, gazoyl va gaz. Bir vaqtning o’zida jarayonda dastlabki xom ashyo, mazutga nisbatan oғir maxsulotlar kreking qoldiq va koks ҳam ҳosil bo’ladi. Termik kreking jarayonida parchalanish reakstiyasi asosiy reakstiya ҳisoblanib, natijada tayyor maxsulot ҳosil bo’lishiga olib keladi. Smola va koks krekingni keraksiz va yonlanma maxsulotlari ҳisoblanadi.
Qizdirish vaqtida mazut va gudron kabi oғir neft qoldiqlari eng oson parchalanadi, solyar frakstiyalari nisbatan qiyinroq, kerosin frakstiyalari eng qiyin parchalanadi. Yuqori ҳaroratlarda gazlar barqaror bo’ladilar.
Normal stetan S₁₆N₃₄ (qay. ҳarorati 270^o S) misolidagi krekinglash jarayoni quyidagicha kechadi. Uglevodorod zanjiri asosan molekula o’rtasidan uzilib, oktan S₈N₁₈ molekulasi (qay. ҳarorati 126^o S) va okten molekulasi ҳosil bo’lishiga olib keladi (qay.
ҳarorati 123^o S):
SN₃(SN₂)₁₄ SN₃ → SN₃(SN₂)₆ SN₃ + SN₃(SN₂)₅ SN =SN₂
n- stetan oktan okten
Olingan uglevodorodlar o’z navbatida parchalanib, to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarni ҳosil qiladi. Oktan, yuqori ҳarorat zonasida bo’lganli uchun yana parchalanib, butan va buten ҳosil qiladi:
S₈N₁₈ → S₄N₁₀ + S₄N₈ oktan butan buten
Shunday qilib, parafin uglevodorodlarini chuqur krekinglaganda tarkibi to’yinmagan uglevodorodlarga boy gaz ҳosil bo’lishi kuchayadi.
Tarkibida aromatik uglevodorodlari ko’p bo’lgan xom ashyo qiyin krekinglanib, oson kokslanadi. Naftenli xom ashyo esa aromatik va pafinli xom ashyolar orasida oraliq o’rinni egallaydi. Biroq, parafinli xom ashyoga nisbatan naftenli aromatik xom ashyodan olingan benzin sifatli xisoblanadi.