Kirish. I. Bob yaponiya haqida umumiy ma’lumot

2.1.3

2.2 Yaponiyaning dunyo davlatlari bilan olib boradigan iqtisodiy ijtimoiy va siyosiy aloqalari. O’zbekiston va Yaponiya munosabatlari
Yaponiya tashqi siyosatining o'ziga xos xususiyati bu dunyoga, avvalambor BMT orqali va gumanitar sohada etakchilik qilish, buning uchun katta mablag 'ajratishdir. Masalan, 2013 yilda Yaponiyaning BMT moliyalashtirishdagi ulushi 10,83% ni tashkil etdi, bu Frantsiya va Buyuk Britaniyaning birlashishiga qaraganda ko'proqdir. Biroq, Yaponiyaning BMTni moliyalashtirishdagi ulushi 2000-yillarning boshlariga nisbatan sezilarli darajada kamaydi, shu bilan birga Xitoyning ulushi ko'paydi. 2004 yilda Yaponiya BMT tomonidan moliyalashning 19,47% ta'minladi. Yaponiyaning dunyodagi ta'sirining yana bir vositasi bu Rivojlanishga rasmiy yordam ko'rsatishda faol ishtirok etishdir. 1989 yilda Yaponiya boshqa mamlakatlarga ko'rsatiladigan xalqaro iqtisodiy yordam hajmi bo'yicha AQShdan oshib ketdi va keyingi 10 yil ichida dunyodagi asosiy donor bo'lib qoldi. 2001 yilda Yaponiya tomonidan ko'rsatiladigan xalqaro yordam hajmi keskin pasayib, AQSh donor davlatlar ro'yxatida birinchi o'ringa chiqdi. Yaponiya yordami quyidagi xususiyatlarga ega: ularning asosiy qismi Osiyo mamlakatlariga to'g'ri keladi va Afrika mamlakatlariga 1990-yillarning boshidan beri demokratlashtirish va inson huquqlarini hurmat qilish bilan bog'liqdir. Masalan, Sudan 1993 yildan 2003 yilgacha bo'lgan gumanitar yordamdan tashqari har qanday yapon yordamidan mahrum bo'lgan. Rivojlanish uchun rasmiy yordam va imtiyozli kreditlar Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi va Yaponiya xalqaro hamkorlik banki tomonidan tarqatiladi. 1965 yildan beri Yaponiya ko'ngillilari tashkiloti faoliyat olib bormoqda, uning ko'ngillilari 2010 yil boshlarida dunyoning 70 mamlakatida ishlagan.
Boshqa iqtisodiy rivojlangan davlatlar - AQSh, Evropa Ittifoqi mamlakatlari va hatto Xitoy bilan taqqoslaganda Yaponiya eng yopiq va kam globallashgan mamlakat bo'lib qolmoqda. Bir qator parametrlarga ko'ra, Yaponiyaning geosiyosiy pozitsiyasini erkin bozor raqobatining rivojlanishi uchun qulay deb tasniflash mumkin emas. Birinchidan, bu aholining yuqori zichligi, iqtisodiy foydalanish uchun yaroqli erlarning juda tor erlarida joylashgan bo'lib, tabiiy resurslar, ayniqsa mineral xom ashyolarga juda kam miqdorda ega.
Yaponiya rivojlanish yo'liga boshqa sanoatlashgan mamlakatlarga qaraganda kechroq kirib bordi va rivojlangan kapitalistik davlatlar bilan uzoq vaqt oldinda bo'lishga majbur bo'ldi va dastlabki bosqichlarda - Mejji davrida - unga teng kuchga ega bo'lmagan savdo bitimlari sharoitida. Sanoat rivojlanishining dastlabki davrida Yaponiya xuddi jahon iqtisodiyotining etakchi qismida edi. Ikkinchi Jahon Urushidan so'ng, atom portlashlaridan keyin dahshatli ma'naviy zarba olgan mamlakat xarobaga aylandi va xorijiy armiya tomonidan bosib olindi. Koloniyalarning yo'qolishi, ayniqsa Yaponiyaning ishlab chiqarish potentsialining katta qismi to'plangan va katta mineral resurslar, shu jumladan energiya mavjud bo'lgan Manchuriya va Koreyaning ham salbiy iqtisodiy oqibatlari bor edi.
Shu sababli Yaponiyaning iqtisodiy mexanizmini global iqtisodiyot sharoitlariga moslashtirish va moslashtirish muammosi yuzaga keladi. Ushbu hodisaning sabablarini mamlakatning urushdan keyingi rivojlanishining o'ziga xos jihatlari va tor ma'noda uning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokining o'ziga xos xususiyatlarida izlash kerak.
Urushdan keyingi davrda Yaponiya asta-sekin jahon iqtisodiyotiga qo'shildi. Raqobatbardosh eksport qilish uchun ishlab chiqarish quvvati barpo etilgani va savdo avvalgidek tanqisligi tufayli eksport mamlakat iqtisodiy o'sishining muhim ustuniga aylandi.
1980-yillarda Yaponiya yalpi ichki mahsulotining real o'sishining uchdan bir qismi tovarlarni eksport qilish hisobiga sodir bo'ldi. Bu vaqtga kelib, import bo'yicha valyuta va litsenziyali nazorat bekor qilindi, chet el kapitalining kirib kelishiga cheklovlar olib tashlandi, keyin kapitalni chet elga olib chiqish uchun.
Ushbu yillar davomida Yaponiya hukumati tashqi savdo balansining ijobiy saldosi iqtisodiyotga nisbatan eksportga yo'naltirilgan iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosiblik natijasi ekanligini tan oldi. Bundan tashqari, ushbu yillar davomida AQSh va Evropa mamlakatlari bilan savdo-sotiqdagi katta ijobiy saldo keskin mojarolar manbai va davlatlararo munosabatlarning asosiy masalasi bo'ldi.
Ushbu vaziyatga javoban, 90-yillarda Yaponiya hukumati Yaponiya Banki Gubernatori X. Maekawa boshchiligidagi hukumat komissiyasining hisobotida tuzilgan (ushbu strategiya "Maekava rejasi" deb nomlangan) yangi o'rta muddatli tashqi iqtisodiy strategiyani e'lon qildi. Iqtisodiyotni tashqi talabdan ichki talabga o'tish, importni rag'batlantirish (xususan, import qiluvchilar uchun imtiyozlar joriy etildi), shu jumladan iste'mol tovarlari importini rag'batlantirish uchun mo'ljallangan "reja". Protektsionistik import cheklovlarining ko'pi olib tashlandi.
Shuni ta'kidlash kerakki, Yaponiyada tashqi iqtisodiy siyosatning rasmiy qabul qilingan doktrinalari so'zning umumiy qabul qilingan ma'nosida, ya'ni. xalqaro iqtisodiy munosabatlarning barcha sub'ektlari (hukumat, mahalliy hokimiyat organlari, nodavlat tashkilotlari, korporatsiyalar, shaxslar va boshqalar) tomonidan bajarilishi kerak bo'lgan ba'zi ko'rsatmalar. Qaysidir ma'noda rasmiy tashqi iqtisodiy yo'nalishni faqat davlatning bevosita javobgarlik sohasi (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, mamlakatning xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda ishtiroki, rivojlanishning rasmiy yordami) ga nisbatan aytish mumkin. Bunday hujjatlar vaqti-vaqti bilan mamlakatning davlat organlari tomonidan ishlab chiqiladi va qoida tariqasida yangi bosh vazir paydo bo'lishi bilan bog'liq (Miyazava doktrinasi, Xashimotoning Evroosiyo diplomatiyasi, Koidzumining Yangi Osiyo siyosati).
Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy nodavlat ishtirokchilari - xususiy firmalarga kelsak, hech qanday yagona strategiya haqida gapirishning hojati yo'q. Turli kompaniyalar guruhlarining manfaatlari (eksportga yo'naltirilgan va asosan ichki bozorda ishlaydigan; yuqori texnologiyali va an'anaviy; chet elda ishlab chiqarilgan va bunday bo'lmagan; xalqaro tarmoq tuzilmalarida qatnashgan va qatnashmagan) manfaatlar o'ta o'ziga xos va ba'zan to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi.
Shunga qaramay, so'nggi yillarda yuz bergan iqtisodiy inqiroz fonida, Yaponiyaning siyosiy va ishbilarmon doiralari o'zgargan geosiyosiy va geoiqtisodiy voqelikka javob beradigan, shuningdek, qabul qilingan tahdid va muammolarni aniqlaydigan XXI asrda Yaponiyaning xatti-harakatlari uchun yangi strategik rejani ishlab chiqish zarurligini anglashdi.
1997 yilda Yaponiya Iqtisodiy Kengashining Iqtisodiy prognozlash qo'mitasi ostida Yaponiya iqtisodiyotiga ijobiy va salbiy ta'sirlarni o'rganish bo'yicha maxsus guruh tuzildi74, o'sha yilning aprel oyida maxsus ma'ruza tayyorladi. Shunga o'xshash hujjat 1999 yilda Yaponiya Iqtisodiy Kengashining Globalizatsiya bo'yicha qo'mitasi tomonidan ishlab chiqilgan. 2000 yil yanvar oyida xalqaro munosabatlarning barcha sohalarini qamrab oladigan va Yaponiyaning Sharqiy Osiyodagi uzoq muddatli iqtisodiy manfaatlarini shakllantiruvchi "Yaponiyaning 21-asrdagi maqsadlari" ma'ruzasi paydo bo'ldi, ular quyida muhokama qilinadi. O'zbekiston va Yaponiya munosabatlari
O‘zbekiston va kunchiqar yurt xalqlarining do‘stlik rishtalari, savdo va
madaniy aloqalarining tarixi Buyuk Ipak yo‘li davrining boshlanishiga borib
taqaladi. Ushbu mamlakatning eng sharqiy nuqtasi yapon imperatorlarining ko‘hna
poytaxti Nara shahri bo‘lib, 2010 yilning oktyabr oyida ushbu shaharning 1300
yilligi keng nishonlandi. Kushon davlatining eng e'tiborli dinlaridan biri bo‘lgan
buddaviylik eramizning I-VI asrdarida O‘zbekiston hududida tarqalib, keyinchalik
O‘rta Osiyo xalqlarining qadriyatlari va an'analalri bilan boyigan holda, Xitoy va
Koreya orqali Yaponiya orollarigacha borib yetgani ikki xalq o‘rtasidagi umumiy
tarixiy ildizlarning mavjudligiga dalildir. Yaponiyaning mashhur musavviri,
Toshkent shahrining faxriy fuqarosi Ikuo Xiroyamaning ―agar Yaponiya
buddaviylik madaniyatining sharqiy tomoni bo‘lsa, u holda ko‘hna O‘zbekiston
zamini uning g‘arbiy tomonidir‖3
, degan so‘zlari muhim ahamiyatga egadir.
Xalqlarimiz o‘rtasidagi uzoq o‘tmishga borib taqaluvchi yaqin aloqalar
O‘zbekiston bilan Yaponiya o‘rtasidagi samarali hamkorlikning muhim omili
sifatida bugungi kunda ham davom etib kelmoqda.
Yaponiya O‘zbekiston mustaqilligini 1991 yil 28 dekabrda e'tirof etdi va 1992
yil 26 yanvardan boshlab mamlakatlarimiz o‘rtaisda diplomatik munosabatlar
o‘rnatildi. Mustaqillik e'lon qilingandan so‘ng O‘zbekiston-Yaponiya
munosabatlari sifat jihatdan yangi pog‘onaga ko‘tarildi. 1994 yilning may oyida
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga uyushtirgan dastlabki
rasmiy tashrifi o‘zaro ishonch va ikki mamlakat xalqlarining ma'naviy
qadriyatlariga nisbatan hurmatga asoslangan do‘stona aloqalarni rivojlantirish
uchun mustahkam poydevor yaratdi.
Mamlakatimiz Prezidentining 2002 yil iyul oyida Yaponiyaga uyushtirgan
ikkinchi tashrifi chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi va Yaponiya o‘rtasida do‘stlik,
Strategik sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida qo‘shma bayonot imzolandi. Hujjatda
tomonlarning do‘stona munosabatlar va strategik sheriklikni tenglik, o‘zaro
hamjihatlik tamoyillariga muvofiq va xalqaro huquqning umume'tirof etilgan
me'yorlari asosida rivojlantirishga tayyorligi o‘z ifodasini topgan. Savdo-sotiq,
sarmoyalar, ta'lim va boshqa sohalardagi aloqalarni kengaytirish ustvor vazifa
sifatida belgilagan.
2010 yilning dekabrida Tokioda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Senatining raisi boshchiligidagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
delegatsiyasi ishtirokida birinchi parlamentlararo forum o‘tkazildi.
Savdo-iqtisodiy sohadagi hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha ham ijobiy
an'analar kuzatilmoqda. 2009 yilda O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi savdo
aylanmasi 139 million AQSh dollarini tashkil etdi. Bugungi kunda O‘zbekistonga
Yaponiya tomonidan ajratilgan moliyaviy mablag‘lar hajmi 2,3 milliard AQSh
dollaridan iboratdir.
Iqtisodiy hamkorlikka doir 1994 yilda tuzilgan O‘zbekiston-Yaponiya va
Yaponiya-O‘zbekiston qo‘mitalari iqtisodiy munosabatlarning rivojiga ulkan hissa
qo‘shib kelmoqda. Ushbu ikki qo‘mita tomonidan doimiy ravishda o‘tkazib
kelinayotgan qo‘shma tadbirlar doirasida savdo-iqtisodiy hamkorlikka doir keng
qamrovli masalalar muhokama etiladi hamda O‘zbekiston bilan Yaponiyaning
ushbu yo‘nalishlardagi aloqalarini chuqurlashtirishga oid aniq takliflar o‘rtaga
tashlanadi. O‘zbekiston-Yaponiya va Yaponiya-O‘zbekiston qo‘mitalarining
navbatdagi o‘ninchi yig‘ilishi joriy yilning 8 fevral kuni Tokio shahrida
o‘tkazilishi rejalashtirilgan.
1999-2001 yillar davomida Toshkentda Yaponiyaning xalqaro hamkorlik
bo‘yicha agentligi (LSA) va Yaponiya tashqi savdo tashkilotining (JETRO)
mintaqalararo vakolatxonalari hamda beg‘araz texnik yordam ko‘rsatish, ikkala
tomon ishbilarmon va ijtimoiy doiralar vakillari o‘rtasida aloqalar o‘rnatish va
gumanitar sohadagi hamkorlikni rivojlantirish borasidagi loyihalarni amalga
oshirishga xizmat qiluvchi O‘zbekiston-Yaponiya markazi ochildi.
O‘zbekistonda Yaponiya sarmoyasi ishtirokida ko‘plab yirik loyihalar
hayotga tadbiq qilinmoqda. ―Mitsui‖, ―Mitsubisi‖, ―Itochu‖, ―Marubeni‖ va boshqa
shu kabi yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari ochildi. Iqtisodiyot
yo‘nalishidagi so‘nggi muvafaqqiyatli hamkorlikning yorqin misollaridan biri
sifatida Samarqand avtomobil zavodida ―Isuzu‖ rusumli avtobus va yuk
mashinalarining ishlab chiqarilayotganligini ko‘rish mumkin.
Yaponiyalik mutaxasislar bilan hamkorlikda bir qator infratuzilma loyihalari
amalga oshirildi va foydalanishga topshirildi, xususan, bu boradagi ishlar qatorida
yaqinda qurib bitkazilgan ―Toshguzar-Boysun-Qumqo‘rg‘on‖ yangi temir yo‘l
yo‘nalishini sanab o‘tish o‘rinlidir.
Ikki davlat o‘rtasida sarmoyalar kiritish bo‘yicha shartnomaviy-huquqiy
asosni mustahkamlash ishlari davom etmoqda. 2009 yil sentyabr oyida
―Sarmoyalarni liberalizatsiya va o‘zaro himoya qilish hamda rag‘batlantirish
to‘g‘risidagi‖ hukumatlararo kelishuv kuchga kirdi.
2010 yil aprelda Tokio shahrida ―Yaponiyalik hamkorlar uchun
O‘zbekistondagi yangi sarmoyaviy imkoniyatlar‖ mavzusidagi taqdimot marosimi
bo‘lib o‘tdi va unda Yaponiya korporatsiyalari, vazirliklari, muassasalari va
siyosiy doiralarining 400 nafardan ortiq vakillari ishtirok etdi.
O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasida 2010 yil may oyida Tolimarjon issiqlik
elektr stansiyasini modernizatsiya qilishni moliyalashtirishga mo‘ljallangan 300
million AQSh dollari miqdoridagi mablag‘ ajratish borasidagi bitimning
imzolanishi generatsiyaning samaradorligini 30 foizdan 50 foizgacha oshirish
hamda uglerodlar emissiyasini qisqartirish imkonini yaratadi.
2001 yil aprel oyidan boshlab O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlarning yo‘lga qo‘yilishi xalqlarimizning yaqinlashuvi va
mamlakatlarimiz o‘rtasidagi sayyohlar almashinuvining o‘sishiga xizmat qiluvchi
omillaridan biri bo‘ldi.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning 8-10 fevral kunlari
Yaponiyaga amalga oshiriladigan rasmiy tashrifi davomida O‘zbekiston va
Yaponiya o‘rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish va kengaytirish masalalari,
shuningdek, tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va halqaro ahamiyatga molik
masalalar muhokama qilinadi. Tashrif yakunlariga ko‘ra O‘zbekistonning
Yaponiya bilan turli sohalardagi hamkorligini chuqurlashtirishga qaratilgan qator
hujjatlar imzolanishi rejalashtirilgan.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga tashrifi ikki davlat
o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli muvaffaqiyatli hamkorlikni yangi ufqlarining
ochilishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston va Yaponiya xalqlarining do‘stlik rishtalari
hamda savdo va madaniy aloqalarining tarixi ko‘hna Buyuk Ipak yo‘li davriga
borib taqaladi. Xalqlarimiz o‘rtasidagi ko‘p asrlarlik tarixga ega bo‘lgan yaqin
aloqalar bugungi kunda davom etmoqda hamda ular O‘zbekiston va Yaponiya
o‘rtasidagi samarali hamkorlikning muhim omili sifatida qolmoqda.
1991 yil 28 dekabrda Yaponiya O‘zbekiston mustaqilligini tan olgan kundan
boshlab davlatlarimiz o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar rivojiga asos
solindi. 1992 yil 26 yanvarda diplomatiya munosabatlari o‘rnatilgan edi. Shundan
e'tiboran O‘zbekiston Respublikasi va Yaponiya o‘rtasidagi munosabatlar sifat
jihatdan yangi pog‘onaga ko‘tarildi va qator yuqori darajadagi uchrashuvlar
mamlakatlarimiz o‘rtasida faol siyosiy muloqot olib borilayotganini tasdiqlaydi.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2011 yil 8 - 10 fevral kunlari
Yaponiyaga buyurgan rasmiy tashrifi ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarga
yangi kuchli turtki berdi. Tashrif chog‘ida yuqori texnologiyalar sohasiga
ixtisoslashgan yirik kompaniyalar bilan qator kelishuvlarga erishildiki, ular neft-gaz, kimyo, neft-kimyo, energetika, mashinasozlik, to‘qimachilik sanoati kabi
mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal rivojlanayotan sohalariga yapon
texnologiyalari va sarmoyalarini jalb etishga yo‘naltirilgan.
Zamonaviy bosqichda har ikki davlat mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga
molik qator masalalarda bir-birini siyosiy jihatdan o‘zaro qo‘llab-quvvatlamoqda.
Xususan, O‘zbekiston Yaponiyaning BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a'zoligiga
qabul qilinishini ma'qullaydi. Yaponiya, o‘z navbatida, Prezident Islom
Karimovning O‘rta Osiyoda yadro qurolidan xoli hududni yaratish bo‘yicha
tashabbusini qo‘llab-quvvatladi.


2.2.1
Bugun Yaponiya - O‘zbekiston Respublikasining yirik investorlaridan biridir.
Neft-gaz sohasi, transport jabhasi, telekommunikatsiya, sog‘liqni saqlash, ta'lim,
qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlardagi ustuvor loyihalarni ro‘yobga chiqarish
uchun yotqizilgan moliyaviy mablag‘larning umumiy hajmi 2,3 milliard dollardan
ziyodni tashkil etdi.
Davlat imtiyozli yena kreditlari yo‘nalishi bo‘yicha - 1,2 milliard dollardan
ziyod, beg‘araz yordam yo‘nalishi bo‘yicha - 280 million dollardan ortiqroq,
texnikaviy ko‘mak yo‘nalishi bo‘yicha 110 million dollardan ziyod, tijorat
kreditlari yo‘nalishi bo‘yicha 720 million dollardan oshiq mablag‘ shular
jumlasidandir.
Iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston - Yaponiya va Yaponiya -
O‘zbekiston qo‘mitalari savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga salmoqli hissa
qo‘shmoqda.
O‘zbekistonda yapon kapitali ishtirokida ko‘pgina yirik loyihalar
muvaffaqiyat bilan hayotga tadbiq etilayotir. «Mitsui», «Mitsubishi», «Itochu»,
«Marubeni» singari va boshqa yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari
ochilgan. Samarqand avtomobil zavodida «Isuzu» rusumli avtobuslar va yuk
mashinalari ishlab chiqarilayotgani iqtisodiyot sohasidagi muvaffaqiyatli
hamkorlikning yorqin misollaridan biri hisoblanadi.
Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, barcha sohalarda yo‘lga qo‘yilgan ikki
tomonlama munosabatlarning darajasi, O‘zbekiston va Yaponiya xalqlari
o‘rtasidagi iliq va do‘stona aloqalar, o‘tgan davr ichida o‘zaro hamkorlik borasida
erishilgan yuqori natijalar mamlakatlarimiz o‘rtasidagi diplomatiya aloqalarining
yanada rivojlanishi, kengayishi va mustahkamlanishi uchun muhim asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Yaponiyada yana bir muammo aholi soni ko’p bolsa bu ham iqtisodiyotda kattagina zarardir. Negaki Yaponiyada odamlar uzoq umr ko’rishadi va ularni pensiya bilan taminlash kerakligini davlat moliya vaziri ham aytib o’tishagan.
Yaponiya- buyuk millat va buyuk millat iqtisodiyoti hali hamon rivojlanmoqda.
2.2.2
Xulosa
Xulosa ornida shuni aytish joizki, jahondagi koplab rivojlanayotgan
mamlakatlar Yaponiya iqtisodiyoti tajribasini, uning ―bosib otgan yollari‖ va
bosqichlarini tahlil qilgan holda oz mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishida
tatbiq qilgan. Jumladan, Tailand, Malayziya, Singapur, Indonеziya, Janubiy
Korеya, Tayvan, Filippin kabi mamlakatlarda olib borilgan iqtisodiy islohotlar va
dasturlarda aynan ―yaponiya tajribasi‖ning ba'zi jihatlaridan unumli foydalanilgan.
Yaponiya XX asrning ikkinchi yarmida jahon xojaligida eng еtakchi mamlakatlar
qatoridan munosib orin egalladi.
Yaponiya yuksak darajada rivojlangan mamlakatdir. U dunyo aholisining
2,4% va quruqlik yer maydonining 0,3% iga egaligiga qaramay, iqtisodiy
potensiali jihatidan AQSH dan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Uning yalpi ichki
mahsuloti 5,46 trln. dollarga yetadi. Bu jahon ishlab chiqarishining 14,3 % ni
tashkil qiladi. Mamlakat ichki yalpi mahsuloti hajmi aholi jon boshiga 34 ming
dollardan oshadi. «Iqtisodiy mojiza» sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda
hukumatning kuchli nazorati ostida vujudga kеldi. Shuning uchun ham, mamlakat
iqtisodiyotida davlat sеktori ustuvor hisoblanadi.
Yaponiya kema, avtomobil, traktor, maishiy xizmat korsatish tеxnikalari,
stanoklar, kompyuterlar, rangli tеlеvizorlar, vidеomagnitafonlar, elеktr-tеxnika
asboblari,sanoat robotlari,optika asboblari, sun'iy ipak tolasini ishlab chiqarish,
baliq ovlash boyicha bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda,elektr energiyasi,
kimyoviy tola, alyumin va mis eritish, neftni qayta ishlash bo’yicha esa ikkinchi
o’rinda turadi.
Yaponiya iqtisodiyoti tashqi savdoga juda bog’liq. Mamlakat o’ziga zarur
paxta, jun, boksitning 100%, miss rudasi, neft, temir rudasining 99 % ini,
toshko’mirning 82 % ini import orkali oladi. Yaponiya xalqaro savdoda AQSH va
Yaponiyadan keyin uchinchi o’rinni egallaydi. Jahon eksportida qariyib 8,9 %,
importda esa 6,3 % ulush uning hissasiga to’g’ri keladi. Dengiz mahsulotlarini
olish bo’yicha Yaponiya dunyoda birinchi o’rinda turadi (12 mln. tonnaga yaqin).
Yaponiya oltin valyuta zahiralari hajmibo’yichaham jahonda birinchi o’rinda
turadi. Jahon bank aktivlarining 40% uning ulushiga to’g’ri keladi. Olti yapon
banki jahonning o’n yirik banklari qatoriga kiradi. Yaponiya Uning to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalari 310 mlrd. dollardan ortiq bo’lib, bu jahon
investitsiyasining qariyib 12,7 % ini tashkil qiladi.
Yaponiya dunyodagi eng yirik kredit beruvchi mamlakat bo’libqolmoqda.
Taraqqiyotga rasmiy ko’mak doirasida endi rivojlanayotgan mamlakatlarga
imtiyozli iqtisodiy yordam ko’rsatish bo’yicha u dunyoda birinchi o’ringa chiqdi.
Uning rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam ko’rsatishga ajratilgan ularning
Mablag’i hajmi yiliga taxminan 11 mlrd. dollardan ortadi.
Ilm – fan va tajriba – konstruktorlik (NIOKR)ga harajatlari bo’yicha
Yaponiya AQSH dan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Hozirgi kunda NIOKRga
harajatlar mamlakat ichki yalpi mahsulotda 4% dan ko’proqni tashkil etadi.
Jahonda ro’yxatga olingan jami patentlarning 40% yapon patent boshqarmasi
ulushiga to’g’ri keladi. Yaponiyada Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT)
jahonning juda ko’p mamlakatlariga boshqaruvchi kadrlar menejerlar tayyorlab
beradigan Universiteti joylashgan.
Taklif va tavsiyalar.Jahon xojaligi tarixidan bizga ma'lumki, Yaponiya 50-
yillargacha agrar mamlakat sifatida tan olinar edi. Ammo 60 - yillarga kеlib,
jahonda eng еtakchi davlatlar hisoblangan AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi
mamlakatlar Yaponiyaning jahon xojaligida ―iqtisodiy mo'jiza‖ga erishganini tan
oldi. Yaponiya sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va
iqtisodiy salohiyati boyicha jahonda AQSHdan song ikkinchi mamlakatga
aylandi. U bozor iqtisodiyotiga otganligi tufayli, dеyarli bir avlod hayoti
davomida iqtisodiy jihatdan ozini tiklabgina qolmay, jahonda eng yuqori darajada
rivojlangan mamlakatlar qatoridan orin oldi.
Yaponiya savdo dialoglarida tashabbus o’zidan chiqishini ma‘qul ko’radi.
Muzokaralar chog’ida sheriklariga ham shunday yo’lni taklif qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatlarda Yaponiyaga
xos xususiyatlar-ularning ichki bozorini qayta o’rganadi, erkin savdo imkoniyatlari
mavjud hududlarga, davlatlarga ular uchun ham manfaatli bo’lgan xizmatlar,
texnologiyalar, tovarlar taklif qiladi. Sharqiy Yevropa bilan munosabatlarda
(Chexiya, Vengriya) Yaponiya tomoni ularning yuksak darajada rivojlangandan
kelib chiqib siyosat yuritadi.XXR, MDH davlatlari, Osiyo mamlakatlari bilan esa
Yaponiya firmalari infratuzilmalari rivojlanmaganligi, mamlakatlar ichida
kooperatsion yetkazib berishlar uyg‗unligi, energiya, xom ashyo taqchilligi
omillarini hisobga oladi.Keyingi o’n yilda Yaponiya iqtisodiyotining o‗sishi
sifatini ta‘minlovchi asosiy yo’nalishlar quyidagilardan iborat:
 fantalab sanoat ulushining bosqichma-bosqich o’sishi iqtisodiy modeli
intensivligi va katta tarkibiy siljishi;
 resurslar va energiyani tejash texnologiyasi evaziga ishlab chiqarish
bazasining yangilanishi;
 barcha ishlab chiqarish jarayonlarida elektronika taraqqiyoti va uning
joriy etilishi.
Yaponiya iqtisodiyotini, uning rivojlanish modelini tahlil qilgan holda uning
ayrim jihatlarini O‘zbekistonda ham qo‘llash mumkin.Mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishida «Yaponiya modеlining ahamiyati juda kata. «Yaponiya modеli»
dеyarli 150 yil davomida oz xususiyatiga ega bolib tashkil topgan. Ushbu
modеlning Еvropa mamlakatlari va AQSH modеllaridan farqi jamiyatning
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida davlatning yuqori darajada qatnashuvidir.
Yapon modеli - vatanparvarlik tuyg`usi asosida yaratilib, eng avvalo, sanoat
mahsulotlarining eksport qilinishi evaziga xorijiy valyutasini tushirish va tushgan
Xususan, O‘zbekiston Yaponiyaning BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a'zoligiga
qabul qilinishini ma'qullaydi. Yaponiya, o‘z navbatida, Prezident Islom
Karimovning O‘rta Osiyoda yadro qurolidan xoli hududni yaratish bo‘yicha
tashabbusini qo‘llab-quvvatladi.
Bugun Yaponiya - O‘zbekiston Respublikasining yirik investorlaridan biridir.
Neft-gaz sohasi, transport jabhasi, telekommunikatsiya, sog‘liqni saqlash, ta'lim,
qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlardagi ustuvor loyihalarni ro‘yobga chiqarish
uchun yotqizilgan moliyaviy mablag‘larning umumiy hajmi 2,3 milliard dollardan
ziyodni tashkil etdi.
Davlat imtiyozli yena kreditlari yo‘nalishi bo‘yicha - 1,2 milliard dollardan
ziyod, beg‘araz yordam yo‘nalishi bo‘yicha - 280 million dollardan ortiqroq,
texnikaviy ko‘mak yo‘nalishi bo‘yicha 110 million dollardan ziyod, tijorat
kreditlari yo‘nalishi bo‘yicha 720 million dollardan oshiq mablag‘ shular
jumlasidandir.
Iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston - Yaponiya va Yaponiya -
O‘zbekiston qo‘mitalari savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga salmoqli hissa
qo‘shmoqda.
O‘zbekistonda yapon kapitali ishtirokida ko‘pgina yirik loyihalar
muvaffaqiyat bilan hayotga tadbiq etilayotir. «Mitsui», «Mitsubishi», «Itochu»,
«Marubeni» singari va boshqa yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari
ochilgan. Samarqand avtomobil zavodida «Isuzu» rusumli avtobuslar va yuk
mashinalari ishlab chiqarilayotgani iqtisodiyot sohasidagi muvaffaqiyatli
hamkorlikning yorqin misollaridan biri hisoblanadi.
Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, barcha sohalarda yo‘lga qo‘yilgan ikki
tomonlama munosabatlarning darajasi, O‘zbekiston va Yaponiya xalqlari
o‘rtasidagi iliq va do‘stona aloqalar, o‘tgan davr ichida o‘zaro hamkorlik borasida
erishilgan yuqori natijalar mamlakatlarimiz o‘rtasidagi diplomatiya aloqalarining
yanada rivojlanishi, kengayishi va mustahkamlanishi uchun muhim asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Valyuta evaziga еtakchi xorijiy mamlakatlardan eng zamonaviy tеxnologiyalarni sotib olish, yuqori mеhnat unumdorligiga erishish va tadbirkorlikni qollab-quvvatlash kabilarni oz ichiga oladi.