Kirish I. Bob pedagogik – elektron vositalari asosida o’quvchilarning algebraik tayyorgarliklarini takomillashtirish

1.2. ELEKTRON VOSITALARI ASOSIDA O’QUVCHILARNING ALGEBRAIK TAYYORGARLIKLARINI OSHIRISH
Tizimli yondashuvda bir qancha qoida-printsiplar majmuidan foydalaniladi. Liar tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Bunday qoida-printsiplar qatoriga quyidagilar kiradi: mavhumlikdan aniqlikka qarab borish. analiz bilan sintcz. mantiqiylik bilan tarixiylikning birligi: ob'ektda bog'lanishlar va o'zaro ta'sirlaming turlichaligi; ob'ektning tuzilishi. vazifalari va kelib chiqishi haqidagi tasavvurlarning birligi va hokazolar. "Tizim" so'zi - tnzilma, qismlardan tuzilgan. bitta ya.xlii narsa yoki hodisa ma'nolarini anglatadi. SHuningdeL kibirnctik tiztm, axborotlar tizimi, harakatlar tizimi. pedagogik tizim kabi tushunchaiar shaklida ham qo'Haniladi. 'Tizimli yondashuv" tushunchasi. ko'pincha. 'tizimli metod". ''tizimli tahlil usuli" tushunchalari bilan uzviy bog'liq. Chunki tizimli tahlil usullari ham ob'ektni yaxlit tizim sifatida o'rganishni nazarda tutadi, u ob'ektning turli qismlarini, qismlarning o'zaro bog'Iiqligini. tizimning chegaralari va uning atrof-muhit bilan bog'liqligi. aloqadorligini ta'minlaydi
Pedagogik tizim - insonni barkamol shaxs. biror kasb egasi sifatida shakllantiruvchi yaxlit ijtimoiy-pedagogik hodisa bo'lib. uning tarkibi pedagogik jarayonning ob'ektlari va sub'ektlari, shakl-usullari, ular o'rtasidagi munosabatlar. ularni boshqarishdan iborat. Tizimning faoliyati uni tashkil etuvchi har bir elementga va o'z navbatida, har bir element bir-biriga chambarchas bog'liq. Ta'lim jarayonini bir tizim deb qaraydigan bo'isak, uning tashkil etuvchilari, ya'ni elementlariga quyidagilar kiradi: • o'quv maqsadi; • kutilayotgan natijalar: • o'qituvchi; • o'quvchi; • ta'lim mazmuni; • ta'lim metodi; • ta'lim shakli; • ta'lim vositalari; • nazorai va baholash. Ta'lim jara\onini loyihalashtirishda yuqorida sanab o'tilgan elementlardan birortasi e'tibordan chetda qolsa yoki noto'g'ri tanlangan bo'lsa, tizim ishlamaydi, demak. ta'lim jarayoni oldiga qo'yilgan maqsadga erishilmaydi. Ta'limga tcxnulogik yondashuv "Texnologiya" yunoncha so'z bo'lib, "texnos" - mahorat, san'at, "logos"' - fan, ta'limot ma'nolarini anglatadi. •'Texnologiya" tushunchasi - tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo'llaniladigan usul va metodlar majmui va shunday usul va metodlarni ishlab chiqaruvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta'riflanadi. Ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi bo'lgan materiallarini qazib olish. tashish, saqlash va hokazolar ham texnologiya deyiladi. SHuningdek, texnololgiyaga ishlab chiqarish jarayonining tavsifi, ularni bajarish bo'yicha qo'llanmalar, tcxnik qoidalar va talablar, grafiklar ham kiradi. Sanoatda ishlab chiqarish sohasida yuzlab texnologik loyihalar yaratilgan. Agar texnik hujyatlar talablariga amal qilinsa, ishni kirn va qaerda bajarganidan qat'iy nazar, mahsulot sifati vanatijasi kafolatlanadi. Podlasiyning ta'kidlashicha, "Texnologiya yaratilgunga qadar shaxsiy mahorat hukmronlik qiladi. Keyinchalik shaxsiy mahorat "jamoa mahoratiga" aylanadi va uning mujassam ifodasi bo'lib texnologiya xizmat qiladi". Quyidagi jadvalda shaxsiy mahorat va umumiy texnologiyaning qiyosiy tavsifi keltirilgan (l-jadval). Texnologiyalaming quyidagi turlari mavjud: texnik texnologiya. ishlab chiqarish texnologiyasi, gumanitar va ta'lim texnologiyalari. Texnik texnologiya quyidagilarni bildiradi: • homashyo, maleriallar, yarim fabrikatlar yoki mahsulotlami olish, ularga ishlov berish yoki qayta ishlash yo'llari hamda usullarining yig'indisi (texnologiyaning jarayonli-bayonli aspekti). 12 • yuqorida ko'rsatilgan yo'llar va usullarni ishlab chiquvchi, takomillashtiruvchi fan. Texnologiyaning fan sifatidagi vazifasi, moddiy resurslar va vaqtni eng kam sarflashni talab qiladigan samarali va tejamkor • ishlab chiqarish jarayonlarini aniqlash hamda amalda qo'llash maqsadida qonuniyatlarni topish (ilmiy aspekt). Ommaviy ishlab I Ishlab chiqarishda '"texnologiya" so'zidan kelib chiquvchi quyidasi tushunchalar ishlatiladi: Texnologik jarayon - ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayon in i hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig'indisi. Texnologik operatsiya - ishchi tomonidan o'zining ish joYida bajariladigan yakuniga etkazilgan harakat ko'rinishidagi jarayonning bir qismi. Texnologik xarita - ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqaruvchi texnologik operatsiyalarning ketma-ketligini bayon qiluvchi hujjat. Texnologik rejim - texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo'lib. ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladiean operatsiyalarning vaqti. shartlarini belgilaydi
Ushbu tushunchalarni o'quv jarayoniga ko'chiradigan bo'lsak, o'qituvchining o'qiiish vositalari yordamida o'quvchilarga muayyan sharoitlarda ko'rsatgan tizimli la'siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo'lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlami tezkor tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa deb ta'riflash mumkin. Ta'ritlar nazariyasi bo'yicha ijtimoiy hodisani pedagogik texnologiya deyish mumkin. Ammo ishiab chiqarish tarzini pedagogika faniga tadbiq etish birmuncha mushkul. Bunga o'quv -tarbiyaviy vazifalar, ta'lim-tarbiya elementlarining. bilimlami cgallash qonuniyatlarining turlichaligi, ta'lim oluvchilar shaxsining individual xususiyatlari, ular bilish faoliyatlarining har xilligi va boshqa qator omillar lo'sqinlik qiladi. L.V'.Golish ta'lim texnologiyasining texnik texnologiyadan kelib chiqqan holda uch xil atamasini tfodalab bergan. Pedagogik texnologiya - o'quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. O'qitish texnologivasi birinchidan, pedagogik tcxnologiyaning jarayonli hai'akat aspektini anglatadi. Bu, ta'lim jarayonini o'zgaruvchan sharoitlarda. ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalarga kafolatli erishishga va konkret ta'lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta'minlovchi, usul va vositalar (texnologik operatsiyalar)ning tartibli birligini o'zida mujassamlashtirgan talim modelini ishiab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni; Ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektini ifodalaydi. Bu maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo'yicha pedagogik hamda o'quv faoliyatining loyihasini bajarishning bayonidir (texnologik xarita). Ta'lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti) 'la'Iim shakllarini optimallashtirish uchun inson va texnik resurslarni, hamda ularning o'zaro ta'sirini e'tiborga olgan holda o'qitish va bilimlami o'zlashtirish jarayonini yaratish, qo'llash, aniqlashning tizimli metodi" (YUNESKO). 14 ' Ko'pgina adabiyotlarda, maqolalarda "pedagogik texnologiya'". "o'qitish texnologiyasi" bir xil ma'noda ishlatiladi. O'qitish texnologiyasi pedagogik texnologiyaga yaqin tushuncha bo*lsa-da, aynan o'xshash ma'noni anglatmaydi. chunki u ma'lum predmet. mavzu va savollar doirasidagi aniq o'quv materialini o'zlashtirish yo'lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi. Pedagogik texnologiya esa ma'lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va "o'qituvchi moddiy muhit - o'quvchi (talaba)" funktsional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi
Keyingi o‘n yillikda matematika fanini o‘qitishda kompyuterlardan foydalanish bir necha asosiy yo‘nalishlarda olib borildi. Bularga kompyuter yordamida bilimni baholash, turli tipdagi o‘rgatuvchi dasturlarni ishlab chiqish va rivojlantirish, bilishga oid matematikaviy o‘yinlarni ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Matematika o‘qitishda kompyuterlarni qulayligini yana bir yo‘nalishi ayrim o‘quv holatlarini modellashtirishdir. Modellastirilgan dasturlardan foydalanishning maqsadi, o‘qitishning boshqa usullari qo‘llanganda tasavvur qilish, ko‘z oldiga keltirilishi qiyin bo‘lgan materiallarni tushunarli bo‘lishini ta`minlashdan iborat. Modellashtirish yordamida o‘quvchilarga ma`lumotlarni grafik rejimda kompyuter multimediasi ko‘rinishida taqdim qilish mumkin. Shu boisdan ular matematikani chuqur o‘rganish va o‘quv jarayonida sezilarli darajada mustaqillik namoyon etishga moyil bo‘ladilar. Ko‘p holatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o‘z kasbi bilan bir vaqtda ma`lum bir algoritmik til va dasturlashni bilishi talab qilinadi. Shu maqsadda XX asrning 90- yillarida matematiklar uchun ancha qulayliklarga ega bo‘lgan matematik sistemalar yaratilgan. Bu maxsus sistemalar yordamida turli sonli va analitik matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan boshlab, to xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechishdan tashqari grafiklarni yasashni ham amalga oshirish mumkin. Multimediyali ishlanmalar asosida o‘tkaziladigan ma’ruza mashg`ulotining ssenariysi. Guruhda yo‘qlama qilinib, mashg`ulot mavzusi va maqsadi hamda mashg`ulot davomida qo‘llaniladigan texnologiyalar yuzasidan qisqacha ma’lumotlar beriladi. Yangi mavzu tushunchalarini kiritish uchun kerakli o‘rganilgan matematik tushuncha va tasdiqlarni takrorlash, tartiblash va qo‘yilgan maqsadga qaratish uchun elektron ko‘rgazmali qurol ko‘rinishida tayyorlangan savollar va tez hal etiladigan topshiriqlar ekranda namoyish etiladi. O‘qituvchi talabalarning javoblarini baholab boradi va bu savol-javobda barcha talabalarning faol ishtirok etishiga e’tiborni qaratadi. Yangi mavzuga o‘tishda talabalarga to‘plam, ular ustida bajariladigan amallar qanchalik maktab matematikasidan tanishligini aniqlash va ularning bilimini oliy ta’lim talablari asosida to‘ldirish va chuqurlashtirish maqsadida talabalarga maqsadga qaratilgan savollar berib borish va ularning javoblarini to‘ldirish (klaster tuzishni topshirish mumkin), tartiblash orqali yangi tushunchalar kiritiladi. Talabalarga EylerVenn diagrammalari haqida elektron ko‘rgazmali qurol yordamida ma’lumot beriladi va bir qancha misollar birgalikda hal etiladi. Dars davomida to‘plamlar ustida bajariladigan amallar, Eyler-Venn diagrammalari multimedia imkoniyatlaridan foydalanib Power Point dasturi orqali tayyorlangan elektron ko‘rgazmali qurollar yordamida namoyish etib boriladi. Kompyuter texnikalarini ta`lim muassasalariga tatbiq etish, o’qitish jarayonini optimallashtirishga keng yo’l ochib beradi. Keyingi o’n yillikda matematika fanini o’qitishda kompyuterlardan foydalanish bir necha asosiy yo’nalishlarda olib borildi. Bularga kompyuter yordamida bilimni baholash, turli tipdagi o’rgatuvchi dasturlarni ishlab chiqish va rivojlantirish, bilishga oid matematikaviy o’yinlarni ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Matematika o’qitishda kompyuterlarni qulayligini yana bir yo’nalishi ayrim o’quv holatlarini modellashtirishdir. Modellastirilgan dasturlardan foydalanishning maqsadi, o’qitishning boshqa usullari qo’llanganda tasavvur qilish, ko’z oldiga keltirilishi qiyin bo’lgan materiallarni tushunarlibo’lishini ta`minlashdan iborat. Modellashtirish yordamida o’quvchilarga ma`lumotlarni grafik rejimda kompyuter multimediasi ko’rinishida taqdim qilish mumkin. Shu boisdan ular matematikani chuqur o’rganish va o’quv jarayonida sezilarli darajada mustaqillik namoyon etishga moyil bo’ladilar. Ko’p holatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o’z kasbi bilan bir vaqtda ma`lum bir algoritmik til va dasturlashni bilishi talab qilinadi.Shu maqsadda XX asrning 90-yillarida matematiklar uchun ancha qulayliklarga ega bo’lgan matematik sistemalar yaratilgan. Bu maxsus sistemalar yordamida turli sonli va analitik matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan boshlab, to xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechishdan tashqari grafiklarni yasashni ham amalga oshirish mumkin. Matematika fanlarini o’qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish metodikasi. Matematika fanlarini o’qitishga yangi texnik vositalar, shu jumladan, kompyuter va boshqa axborot texnologiyalarining jadal kirib kelayotgan hozirgi davrida fanlararo uzviylikni ta`minlash maqsadida informatika fani yutuqlaridan foydalanish dolzarb masalalardan biridir.[3] Kompyuter texnikalarini ta`lim muassasalariga tatbiq etish, o’qitish jarayonini optimallashtirishga keng yo’l ochib beradi. Keyingi o’n yillikda matematika fanini o’qitishda kompyuterlardan foydalanish bir necha asosiy yo’nalishlarda olib borildi. Bularga kompyuter yordamida bilimni baholash, turli tipdagi o’rgatuvchi dasturlarni ishlab chiqish va rivojlantirish, bilishga oid matematikaviy o’yinlarni ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Matematika o’qitishda kompyuterlarni qulayligini yana bir yo’nalishi ayrim o’quv holatlarini modellashtirishdir. Modellastirilgan dasturlardan foydalanishning maqsadi, o’qitishning boshqa usullari qo’llanganda tasavvur qilish, ko’z oldiga keltirilishi qiyin bo’lgan materiallarni tushunarli bo’lishini ta`minlashdan iborat. Modellashtirish yordamida o’quvchilarga ma`lumotlarni grafik rejimda kompyuter multimediasi ko’rinishida taqdim qilish mumkin. Shu boisdan ular matematikani chuqur o’rganish va o’quv jarayonida sezilarli darajada mustaqillik namoyon etishga moyil bo’ladilar. Ko’p holatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o’z kasbi bilan bir vaqtda ma`lum bir algoritmik til va dasturlashni bilishi talab qilinadi. Shu maqsadda XX asrning 90-yillarida matematiklar uchun ancha qulayliklarga ega bo’lgan matematik sistemalar yaratilgan. Bu maxsus sistemalar yordamida turli sonli va analitik matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan boshlab, to xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechishdan tashqari grafiklarni yasashni ham amalga oshirish mumkin. Axborotlarni ifodalash va uzatishga bo’lgan ehtiyoj so’z, yozuv, tasviriy san’atda, kitob chop etish, pochta aloqasi, telegraf, telefon, radio, oynai jahon va ishlab chiqarishning boshqa jabhalarini boshqarishning barchasi kompyuter texnologiyalari yordamida osongina hal qilinmoqda. Buning siri shundaki, axborotning katta qismi, shu paytgacha asosan, qog`ozlarda, magnit tasmalarida, ya’ni EHM dan tashqarida saqlanmasdan, matn, chizmalar, sur’atlar, tovushlarning barchasini axborot shaklida EHM larda saqlash, qayta ishlash va uzatish usullarini ishlab chiqilganligidadir. Kompyuter texnologiyasida matnlar, tasvirlar, ovozlar, shakllar va shunga o’xshash boshqa ishlarni amalga oshirish imkoniyatlari maxsus dasturlash yordamida juda yengil va tezkorlik bilan hal etilmoqda. Shuning uchun matematika, fizika, ximiya, biologiya va boshqa fanlarni o’qitishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish ijobiy natijalarni olib kelmoqda.
Hozirgi kunda ta‘lim jarayonini EHM siz tasavvur qilish qiyin. Allaqachon kompyuter o‘qituvchi uchun ham talaba uchun ham asosiy vositaga aylanib ulgurgan. Kompyuterning afzallik taraflari anchagina.Uning yordamida electron darslik va juda katta hajmli ma‘lumotlarni ihcham holatda saqlash va foydalanish imkoniyati mavjud.Kamchiligi nurlanish tufayli inson salomatligi uchun zararlidir. Kompyuter orqali elektron darslikdagi masala yechilishini quyidagichanamoyish etish mumkin. Masala. y=x 2 -2x+3 funksiyaning grafigini yasang va uni y=x 2 funksiya grafigi bilan
taqqoslang. y=x 2 -2x+3 funksiyaning qiymatlar jadvalini tuzamiz: x -3 -2 -1 0 1 2 3 y(x) 18 11 6 3 2 3 6 Topilgan nuqtalarni yasaymiz va ular orqali silliq egri chiziq o'tkazamiz.

1.